بسفایج (بسپایچ، بسفایح) چه فوایدی دارد؟

خواص دارویی گیاه بسفایج (بسپایچ، بسفایح)

گیاه دارویی بسفایج (Polypodium vulgare)

نام علمی: polypodium vulgar
نام عمومی: polypody
نام انگلیسی: polypody common
نام عربی: بسبایج(basbayej)
نام فرانسوی: polypode vulgarize
نام آلمانی: Engelsuss
نام خانواده: polypodiaceae(سرخس ها)

بسفایج گیاهی علفی، همیشه سبز و دائمی است که قسمت هوایی آن به۳۰ سانتی متر می رسد. گیاه دارای ریزوم افقی به قطر متوسط یک سانتی متر می باشد که از فلس های نازک خرمایی رنگ پوشیده شده است. در قسمت زیرین ریزوم ریشه های نازکی وجود دارد. برگ های بسفایج به طول تا۲۵ سانتی متر، بیضی کشیده و نوک تیز هستند که با بریدگی های متعدد به قطعاتی تقسیم می شوند. قطعات دو طرف برگ ها به صورت متناوب نسبت به هم روی دمبرگ اصلی قرار دارند. قطعات قسمت های بالایی برگ به تدریج کوچک تر می شوند.

هاگینه های برگ بر روی قطعات دو طرف برگ و به موازات رگبرگ اصلی هر قطعه قرار می گیرند. قسمت دارویی گیاه ریزوم ها هستند که آنها را از زیر خاک بیرون آورده و پس از خشک کردن استفاده می کنند. ریزوم های خشک شده به صورت قطعاتی با رنگ قرمز متمایل به قهوه ای که بر روی آنها برجستگی، گره ها و خارهای کوچکی وجود دارد، مربوط به بقایای برگ وریشه ها می باشند. طعم ریزوم ها در گیاه تازه ملایم و شیرین است وبه تدریج گس و نا مطبوع می شود.

بوی ریزوم خشک شده نا مطلوب است. بسفایج به حالت خودرو بیشتر در مناطق جنگلی و مرطوب می روید. مناطق رویش آن در جهان،شامل آفریقا،اروپا، کانادا، آمریکا،ترکیه، شرق آسیا و ایران می باشد. این گیاه در اکثر مناطق شمالی ایران منتشر است.

تاریخچه بسفایج

بسفایج به عنوان یک گیاه دارویی از زمان باستان در میان ملل مختلف مورد استفاده بوده است. دیوسکورید در قرن اول میلادی بسفایج را برای درمان ترک دست ها، زخم بین انگشتان و به عنوان خلط آور توصیه کرده است. در طب قدیم از بسفایج جهت درمان مشکلات تنفسی و به خصوص بهبود سرفه و همچنین در سرماخوردگی استفاده می کردند و در دارونامه های کشورهای مختلف حتی تا قرن بیستم ثبت شده و مصرف آن معمول بوده است.

از دیگر استفاده های بسفایج در قدیم، می توان به درمان روماتیسم، به عنوان خلط آور و همچنین مسهل اشاره نمود. هندی های مقیم آمریکای شمالی ریزوم های بسفایج را برای کاهش سرفه های دردناک و گلو درد مصرف می کرده اند. حتی از ریزوم ها برای طعم دادن به غذاها نیز استفاده می شد. هندی ها بسفایج را به صورت چای برای تسکین درد معده،زخم گلو، سینه پهلو، کهیر و مرهم آن را برای رفع التهاب و ورم ها مورد استفاده قرار می دادند.

فواید بسفایج از نظر طب سنتی

۱. طبع آن گرم و خشک است.

۲٫ برای درمان لقوه مفید می‌باشد.

۳٫ برای درمان ورم کلیه مفید می‌باشد.

۴. برای رماتیسم به صورت ضماد استفاده شود.

۵. برای تصفیه خون مفید می‌باشد.

۶. برای نفخ می‌توان از بسفایج استفاده کرد.

۷. برای سرماخوردگی مفید می‌باشد.

۸. برای کبد مفید می‌باشد.

۹٫ برای طحال مفید می‌باشد.

۱۰. برای درمان نقرس می‌توان استفاده کرد.

۱۱. ضد بلغم و سودا است.

۱۲٫ برای سوءهاضمه مفید می‌باشد.

۱۳٫ برای رگ به رگ شدن به صورت ضماد استفاده گردد.

۱۴. برای آسم و تنگی نفس مفید می‌باشد.

۱۵. دل دردهای کهنه را از بین می‌برد.

۱۶. صفرا آور می‌باشد جوشانده ریشه آن مفید است.

۱۷. برای درمان بواسیر ۲ گرم بسفایج و ۱۰ دانه عناب را در ۲۰۰ سی‌سی آب جوشانده به مدت ۱۵ روز میل شود.

۱۸. برای صرع و دل درد مفید است.

۱۹٫ برای سرفه و برونشیت: بسفایج، انیسون و شیرین بیان از هر کدام ۲ گرم را در ۲۰۰ سی‌سی آب‌جوش دم‌کرده و میل شود.

۲۰. برای کولیت (قلنج) مفید است.

۲۱. برای مالیخولیا ۲ گرم بسفایج و ۲ گرم مغز فلوس تا یک هفته میل شود.

۲۲٫ برای جذام مانند شماره ۲۱ استفاده شود.

۲۳٫ خوردن بسفایج باعث سقط جنین می‌شود.

۲۴. خلط آور است.

۲۵. برای ورم مثانه مفید می‌باشد.

۲۶. ضد انگل است ۴ گرم در روز به صورت دمکرده میل شود.

۲۷. مسهل می‌باشد.

۲۸. برای یرقان مفید می‌باشد.

۲۹٫ برای درمان زخم‌های میان انگشتان دست و پا ضماد بسفایج را بگذارید.

۳۰. دم کرده بسفایج فشار خون را پائین می‌آورد.

۳۱. برای درمان ترک پوست بسفایج را غلیظ بجوشانید و با آب آن پوست را بشوئید.

۳۲٫ برای درمان سردی و درد معده ۲ گرم بسفایج و ۲ گرم سنبل‌الطیب را دم‌کرده میل شود.

۳۳٫ دمکرده بسفایج از بین برنده عفونت کلیه و مثانه می‌باشد.

۳۴. برای درمان جوش‌های غرور جوانی بادیان، بسفایج و آویشن شیرازی از هر کدام ۵ گرم را در ۳۰۰ سی‌سی آب جوشانده به ۳ نوبت به مدت ۱۵ روز میل شود خانم‌ها بعد از پاک شدن به مدت ۱۲ روز استفاده کنند.

۳۵. برای رفع رطوبات منجمد در معده بسفایج و هل باد از هر کدام ۵ گرم را در ۲۰۰ سی‌سی آب‌ جوشانده صبح میل شود.

عوارض جانبی بسفایج

تا کنون گزارشی از عوارض جانبی این گیاه در حد مصرف دارویی ارائه نشده است. بعضی از گونه های دیگر آن دارای مواد کارسینوژن(سرطان زا) می باشند که باید دقت کرد اشتباه مصرف نشوند. تعدادی از بسفایج ها حاوی آنزیم تیامیناز هستند که می توان ویتامینB1را تجزیه کند. البته در حد مصرف دارویی و معمولی عارضه ای ایجاد نمی شود، ولی در مصارف زیاد، مقداری از این ویتامین در بدن تجزیه می شود. خوشبختانه این آنزیم با خشک کردن گیاه و در اثر حرارت از بین می رود؛ بنا براین مصرف خشک شده و یا پخته آن مشکلی ایجاد نمی کند.

ابن سینا در کتاب قانون راجع به گیاه بسفایج چنین گفته است:

بسپایک عبارت از چوبی است باریک، خاکی رنگ، گره دار و کمی به سیاهی و سرخی می زند یا مایل به سبز است. شاخه هایی دارد شبیه کرم هایی که پاهای دراز دارند. مزه اش تا اندازه ای شیرین و گس است. بهترین نوع آن کلفتی اش به اندازه انگشت کوچک و رنگ مایل به سرخی است. نوع زرد پرمایه و شاداب و ترد که کمی تلخی و گوارایی همراه گسی دارد و مزه اش به میخک شباهتی دارد، خوب است. طبیعت آن گرم و خشک و بی نهایت خشکاننده است. ضد نفخ و از بین برنده رطوبت است. ضماد آن در درد عصب سودمند است. شکم را روان می کند و بلغم را بیرون می راند.

در مخزن الادویه راجع به بسفایج چنین آمده است:

ریشه ای است مایل به سیاهی و باریک و شبیه به هزار پا و گره دار و از هر گرهی ریشه های باریک برآمده و بهترین آن دارای طعم قرنفل و کلفت با کمی شیرینی و گس است و چون بشکنند، رنگ درون آن سبز مغز پسته ای باشد و هر چند کهنه شود، روی سرخی و سیاهی آورد. طبیعت آن گرم و خشک است. دارای خاصیت مسهل و دافع خلط و ضد نفخ می باشد. در درمان قولنج، جذام، مشکلات مفاصل، تنقیه امعا، مشکلات سوء هاضمه، رفع سرفه و آسم مؤثر است. آشامیدن آب پخته آن با ماءالشعیر یا آب وعسل جهت رفع قولنج و نفخ و دفع خلط مفید است. ضماد آن برای رفع درد عصب و شقاق بین انگشتان نافع است.

نکات قابل توجه بسفایج

۱- در گزارش های قدیمی از ماده ای به نام گلی سریزین در ریزوم بسفایج نام برده شده؛ ولی در تحقیقات اخیر این جسم شناسایی نشده است.

۲- ترکیبات فنل و الکل بنزیلیک به تنهایی سمی هستند، ولی در ریزوم گیاه این اجسام با رزین مخلوط است و مخلوط آنها سمی نیست و اثر ضد کرم قابل توجهی را در ریزوم ایجاد می کند.

۳- در سال های اخیر گلوکوزیدهایی از ریزوم بسفایج جدا و تشخیص داده شده که مهم ترین آنها پلی پودین و سامامبائین می باشند. این مواد باعث ترشح صفرامی شوند و خاصیت صفرا آوری گیاه تا حد زیادی به آنها مربوط است.

۴- ترکیبات مهم دیگری، از جمله اکدیستروئیدها، از بسفایج جدا شده که قبلاَ از حشرات جدا شده بود. این مواد خاصیت شبه هورمونی دارند و می توانند باعث تقویت ماهیچه های نعوظی شده و به منظور تقویت قوای جنسی مورد استفاده قرار گیرند. در حال حاضر فرآورده هایی با این عنوان تهیه می شود که حاوی گیاهانی از جمله بسفایج است.

۵- در مقالات جدید از استفاده های قدیم بسفایج به اثرات زیر اشاره شده است:

جوشانده ریشه های تازه بسفایج و یا پودر آن برای مالیخولیا و دردهای روماتیسمی (تورم مفاصل)، یرقان، تصفیه خون، استسقا و همراه با گل پنیرک برای رفع سفتی طحال، درد پهلو و کولیک مورد استفاده قرار می گرفت. عرق ریزوم و برگ های بسفایج در قدیم برای رفع تب و لرز توصیه می شده است. همچنین ریزوم تازه یا خشک را مخلوط با عسل برای درمان پولیپ بینی،با قرار دادن آن در بینی به کار می بردند.

بسپایکیان