چرا بعضی از نمازها دو رکعتی و بعضی سه رکعتی و بعضی چهار رکعتی خوانده می شود؟

سر تفاوت رکعات نمازهای یومیه از اموری است که تاکنون اندیشههای بشری، نتوانسته به آن پی

ببرد و در متون دینی نیز به این موضوع پرداخته نشده است; مگر دو ، سه روایت که تنها اشارهای گذرا

داشتهاند. در این گونه موارد توجه به چند نکته لازم است :

۱- آنچه که برای ما روشن میباشد، این است که روح نماز، عبودیت و تسلیم

در برابر خداوند متعال است و تسلیم بودن در برابر حق، یعنی، این که بنده

دستورات خدا را بدون چون و چرا انجام دهد و… اختلاف تعداد رکعات نماز و

هم چنین تعیین اوقات و سایر جزئیات عبادات – علاوه بر اسرار و رموزی که در

آنها نهفته و ما از آنها اطلاعی نداریم – روحیه تسلیم در برابر خدا

و دستورات پیامبر را در ما تقویت و استوار میکند.

۲- در متون دینی; (یعنی، قرآن کریم و روایات معصومین(ع) در مواردی که

لازم و ضروری بوده، بعضی از اسرار و فلسفه احکام مستقیما مورد اشاره قرار

گرفته است; مثل: فلسفه نماز، روزه، حج، جهاد و … لکن در مورد جزئیات احکام

اولا: نیاز و ضرورتی برای بیان اسرار و فلسفه آنها وجود نداشت و ثانیا: همه مردم

قدرت هضم بسیاری از اسرار را نداشتند و ائمه(ع) تنها در جواب افرادی که

چیزی در این زمینه میپرسیدند، مطالبی را که مطابق با فکر و درک آنها بود، بیان

میکردند. بدیهی است که در این گونه موارد، نمیشود حکم کرد که فلسفه و

اسرار آن احکام منحصر به چیزی است که در آن روایت اشاره شده است; زیرا

اگر پرسش کنندگان اسرار زیادتری را میخواستند، پیشوایان دینی از جواب دریغ

نکرده و مطالب زیادی میگفتند و ما از این نمونهها زیاد داریم که شخصی از امام

چیزی را میپرسید و جوابی میگرفت و دوباره که سوال میکرد، امام مطلب

عمیقتری را برای او بیان میفرمود. از جمله این که فضیل میگوید: از امام(ع)

پرسیدم: چرا کنیه پیامبر(ص) را ابوالقاسم نامیدند؟ حضرت فرمود: برای این که

پسری داشتند به نام قاسم، به همین دلیل آن حضرت را ابوالقاسم گفتند. گفتم:

یابن رسول ا&! اگر مرا سزاوار میدانید زیادتر از این مطلب بیان بفرمایید. گفتند:

آیا میدانی که رسول خدا(ص) فرمود: ((من و علی دو پدر این امتیم))؟ گفتم: بله.

بعد فرمود: آیا میدانی که رسول خدا(ص) پدر جمیع امت است و علی نیز از امت

پیامبر است و آیا

میدانی که علی(ع) قاسم (تقسیم کننده) بهشت و جهنم است؟ گفتم: بلی. فرمود:

به پیامبر(ص) ، ابوالقاسم گفته شد; چون او پدر کسی است که تقسیم کننده بهشت

و جهنم است. پرسیدم; چگونه پیامبر(ص) پدر امت است. فرمود: شفقت و

مهربانی پیامبر(ص) بر امتش، مانند شفقت و مهربانی پدر بر فرزندانش است و

علی نیز بهترین امت پیامبر(ص) است و پس از او علی برای امت از همه دلسوزتر

و مهربانتر است و او پدر امت است. به این جهت پیامبر(ص) فرمودند: ((من و

علی پدر این امتیم))(۴۹) و اگر راوی به این جواب نیز بسنده نکرده بود، امام(ع)

اسرار زیادتری را برای او بیان میکردند. و در مورد تعداد رکعات نمازها از بعضی

روایات چنین استفاده میشود که نماز در ابتدا دو رکعتی بوده است; چنان که

فضیل گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که میفرمود: ((خداوند نمازها را دو رکعتی

قرار داد، سپس رسول خدا(ص) هفت رکعت به آنها افزود))(۵۰); ولی سر این که

چرا پیامبر(ص) این هفت رکعت را افزودند، بر ما درست معلوم نیست.

فضل بن شاذان نیز از امام رضا(ع) روایت نموده که آن حضرت فرمود: ((نمازی

را که خداوند بر امت واجب کرد، دو رکعتی بود، ولی رسول خدا(ص) چون

میدانست که مردم این دو رکعت را آن گونه که شایسته است انجام نخواهند داد و

حق آن را ادا نخواهند کرد به نمازهای ظهر، عصر و عشا دو رکعت و به نماز

مغرب یک رکعت افزود تا نقص و کمبودی را که در مورد ادای اصل نماز از طرف

نمازگزاران پدید میآید جبران شود))(۵۱) و روی همین حساب نیز نمازهای چهار

رکعتی در سفر دو رکعت خوانده میشود; چون اصل نماز همیشه و در همه حال

محفوظ است و کم و زیاد نمیشود.

سعید بن مسیب گوید: از امام سجاد(ع) پرسیدم: از چه هنگامی نمازها به این

صورتی که امروز هست واجب شد؟ حضرت فرمود: ((از هنگامی که اسلام

قدرت یافت و جهاد بر مسلمین واجب گشت، رسول خدا(ص) هفت رکعت به

نمازها افزود; ولی نماز صبح را به حال خود باقی گذاشت; زیرا وقت آن تنگ بود

و چون ملائکه شب در حال عروج به آسمان و ملائکه روز نیز در حال نزول بر

زمین هستند، برای این که هر دو گروه از ملائکه در هنگام نماز حضور داشته

باشند، نماز صبح را به حال اول خود باقی گذاشت و قرآن کریم نیز میفرماید:

((و قرآن الفجر ان قرآن الفجر کان مشهودا))(۵۲).

از این روایت دو مطلب استفاده میشود: اول این که، افزایش هفت رکعت به

نمازها، هم زمان با اوج و گسترش اسلام، برای بالا بردن روحیه ایمان و عبودیت

در مسلمانان، لازم و ضروری بود و دوم این که نماز صبح برای این که مورد شهود

همه ملائکه قرار گیرد به حالت اولیه خود باقی گذاشته شد و از روایت دیگری

نیز استفاده میشود که نمازهای یومیه هر کدام مناسب اوقات خاص خود تعیین

شدهاند بدین صورت که: صبحگاهان وقتی که انسان از خواب برمیخیزد، روی

مصالحی از جمله این که انسان هنوز با مسائل دنیا و زندگی درگیر نشده، نماز دو

رکعتی خوانده میشود و در وسط روز به جهت اشتغال به امور مادی و زندگی

نیاز بیشتری برای راز و نیاز و عبادت وجود دارد; بلکه انسان از یاد خدا غافل

نشود و او را فراموش نکند.