چرا تعابیر قرآن درباره ماده اولیه خلق انسان متفاوت است؟
قرآن درباره چگونگى آفرینش انسان بیان هاى گوناگونى دارد. چون خلق انسان نخستین (آدم و حوا) با خلق فرزندان او متفاوت بوده است و از سویی نیز هر کدام از این دو در چندین مرحله خلق شده اند که بیانات قرآنی با تعابیر مختلف این مراحل را نیز نشان می دهد:
آیات ذیل تفاوت خلقت انسان های اولیه با فرزندان آن را بیان می کند:
«بَدَأَ خَلْقَ الْانسَانِ مِن طِینٍ * ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلالَهٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ؛[سجده/۸و۷] آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد، سپس نسل او را از چکیده اى از آبى پست مقرر داشت.»
«فَإِنَّا خَلَقْنَاکمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَهٍ؛[حج/۵] ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه»
«رَبَّکُمُ الَّذِى خَلَقَکمُ مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَهٍ وَ خَلَقَ مِنهْا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنهْمَا رِجَالا کَثِیرًا وَ نِسَاءً؛[نساء/۱] خداوندگارى که شما را از یک شخص آفرید و جفتش را از او آفرید و از آن رو، مردان و زنان بسیارى رادر زمین پراکند.»
آفرینش حضرت آدم و حوا از خاک بوده و همین خاک مراحل مختلفی را طی کرده است:
«هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الارْضِ وَ اسْتَعْمَرَکمُْ فِیهَا؛[هود/۶۱] اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادى آن را به شما واگذاشت»
«إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِینٍ لَّازِبِ؛[صافات/۱۱] ما آنان را از گل چسبندهاى آفریدیم!»
«لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ؛[حجر/۲۶] ما انسان را از گِل خشکیده اى (همچون سفال) که از گِل بد بوى (تیره رنگى) گرفته شده بود آفریدیم!»
«خَلَقَ الْانسَانَ مِن صَلْصَلٍ کاَلْفَخَّارِ؛[رحمان/۱۴] انسان را از گِل خشکیدهاى همچون سفال آفرید.»
سید بن طاووس به نقل از صحف ادریس مراحل خلقت آدم را این گونه بیان کرده است: خدا جل جلاله زمین را معرفى کرد که از آن خلقى آفریند، … عزرائیل را مأمور کرد …و (عزرائیل) مشتى از خاک طبق فرمان خدا برگرفت، … و خدا فرشتهاى را فرمود تا گل آدم را خمیر کرد و بهم زد و خدا آن را چهل سال در خمیر نگهداشت، سپس آن را چسبنده نمود سپس سیاه و بدبو کرد تا چهل سال سپس آن را خشکیده و چون گل کوزه کرد تا چهل سال سپس از صد و بیست سال که گل آدم را خمیر کرده بود به فرشتهها فرمود: راستى من آفریننده آدمى هستم از گل، و چون او را ساختم و از روح خود در آن دمیدم همه برایش بسجده افتید.[۱]
البته در برخی از روایات نیز تعبیر بیانات قرآن درباره ماده اولیه خلق، به مراحل مختلف مرتبط نشده، بلکه به افراد مختلف و دسته های انسان ها مرتبط شده است.
امام سجاد (ع) فرمودند: «الطِّینَاتُ ثَلَاثٌ طِینَهُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْکَ الطِّینَهِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ کَذَلِکَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَهُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَ مِنْ تُرابٍ؛[۲] سرشت سه است: سرشت پیمبران، و مؤمن از همان سرشت است جز که پیمبران از سر آمد آنند و پایه آنند و برترى دارند و مؤمنها شاخه آنند از گلى چسبان چنین است که خدا عز و جل جدائى نیندازد میان آنها و پیروانشان، و فرمود: سرشت ناصب (دشمن اهل بیت) از لجنى است سالخورده و بد بو و اما مستضعفان از خاکند.»
آفرینش اولاد آدم:
اولاد آدم (ع) نیز با واسطه به همان مواد اولیه خلقت آدم، مرتبط می شوند. یعنی اگر چه ماده اولیه آن ها نطفه است، اما این نطفه به انسانی (در انتهای سلسله) باز می گردد که از خاک است. بنابراین تعابیری که درباره خلقت حضرت آدم (ع) مطرح بود، به سایر انسان ها نیز مرتبط است. و خلقت انسان ها از نطفه مطلب پوشیده ای نیست. تنها مطلبی که در این مورد می تواند مطرح باشد، مراحل جنین شناسی است که به خوبی در قرآن بیان شده و می تواند جنبه ای از اعجاز قرآن باشد.
«أَ لَمْ نخَلُقکمُّ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ؛[مرسلات/۲۰] آیا شما را از آبى پست و ناچیز نیافریدیم»
«خَلَقَ الْانسَنَ مِن نُّطْفَهٍ؛[نحل/۴] انسان را از نطفه بىارزشى آفرید»
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الانسَنَ مِن سُلالَهٍ مِّن طِینٍ * ثمَُّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَهً فىِ قَرَارٍ مَّکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظَمًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لحَمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخْالِقِینَ؛[مومنون/۱۲-۱۴] و ما انسان را از عصارهاى از گِل آفریدیم * سپس او را نطفهاى در قرارگاه مطمئن [رحم] قرار دادیم * سپس نطفه را بصورت علقه [خون بسته]، و علقه را بصورت مضغه [چیزى شبیه گوشت جویده شده]، و مضغه را بصورت استخوانهایى درآوردیم و بر استخوانها گوشت پوشاندیم سپس آن را آفرینش تازهاى دادیم پس بزرگ است خدایى که بهترین آفرینندگان است.»
[۱]. بحار الأنوار ، ج۵۴، ص: ۱۰۲.
[۲]. بحار الأنوار ، ج۶۴، ص: ۸۲.
