ملاک مکی و مدنی بودن سوره های قرآنی چیست و چگونه می توان سُور ملکی را از مدنی شناخت ؟

تشخیص ترتیب نزول سُوَر و آیات قرآنی و ادراک مکّی و مدنی آن علاوه بر بهره های علمی و فقهی در شناخت ناسخ از منسوخ , عام و خاص , مقید و مطلق و نظایر آن , می تواند الگوی مناسبی برای شناخت شیوهء تبلیغ مبانی دینی و برنامه ریزی برای تنظیم اولویت ها از جهت موضوع و محتوا باشد, به خصوص اگر این امر با توجه وملاحظهء جامعه شناختیِ فرهنگی و اخلاقی و بررسی و شناخت شأن نزول و اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی وفرهنگی باشد.

شاید به لحاظ همین اهمیت فایدهء فراوان آن بود که دانشمندان اسلامی بحث های گسترده و عمیقی دربارهء آیات و سُوَر مکی و مدنی و راه شناخت آن ها نموده اند, و ملاک های متفاوتی ارائه داده اند, اگر چه برخی از آن ها کلیّت ندارد, لکن در سیر مجموعی تحقیق , مفید و ره گشا می باشد.

راه های شناخت آیات و سور مکی و مدنی

قبل از تبیین ملاک ها, ذکر این نکته را مفید می دانیم که بیست سورهء قرآن به اتفاق دانشمندان علوم قرآنی , مدنی است . و هشتاد و دو سوره مکی است و اختلاف نظر فقط در دوازده سورهء قرآنی است .(۱)

مجموعهء قرآن را می توان به چند بخش تقسیم نمود: مدنی ; مکی ; مدنی و مکی ; نه مکی و نه مدنی .

ابن العربی در کتاب می نویسد: آن چه که ما اجمالاً از قرآن می دانیم , این است که قرآن متشکل از آیات مکی و مدنی , سَفَری و حَضَری , لیلی و نهاری , ارضی و سماوی و آیاتی است که میان آسمان و زمین یا زیر زمین یعنی در دل نماز نازل گردید.(۲) برخی چهار راه برای تشخیص سور مکی از مدنی ارائه داده اند:

۱ هجرت پیامبر۶یا زمان .

۲ مکان .

۳ اشخاص یا مخاطبان .

۴ ویژگی ها و صفات لفظی و معنوی .

مشهورترین ملاک ـ که عام ترین و بهترین آن نیز می باشد ـ هجرت نبیّ مکرّم ۶است . بر پایهء این ملاک هرآیه ای که قبل از هجرت پیامبر۶از مکه به مدینه , نازل شده , مکی است , اعم از این که در خود مکه یا اطراف آن ویا هنگام هجرت و قبل از رسیدن به مدینه نازل شده باشد. هر آیه ای که بعد از هجرت نازل شده , مدنی است , اعم ازاین که در خود مدینه نازل شده باشد یا در خارج از آن , مثل آیاتی که در صلح حدیبیه و سال فتح مکه یا در جنگ هاو برخی سفرها مثل حجه الوداع نازل شده است .

ب ) آیات و سُوَری که در مکه یا حوالی آن نازل شده , حتی اگر بعد از هجرت باشد, مکی است و آیات و سوری که در مدینه یا حوالی آن نازل شده , مدنی است . بنابراین آیات و سوری که در سفر نازل شده , نه مکی است و نه مدنی .

ج ) آیات سوری که مخاطب آن اهل مکه باشند, مکی است و اگر طرف خطاب , مردم مدینه باشند, مدنی محسوب می شوند.

اشکال مهم این طرح آن است که از کجا بفهمیم مخاطب اهل مکه هستند یا اهل مدینه ; به علاوه این روش ما را به هدف اصلی از شناختن آیات و سور مکی ومدنی و ترتیب نزول یا تقدم و تأخر آن نایل نمی گرداند, مثلاً ده آیهء اول سوره برائت مخاطبش مشرکان مکه هستند, اما .(۳) یا سورهء ممتحنه از نظر زمان بعد از هجرت نازل شد و از نظر مکان در مدینه نازل گشت و محتوای آن تقویت قلوب مؤمنان و آماده سازی آنان در برخوردهای اجتماعی است . بنابراین باید آن را از سورمدنی نامید, ولی مخاطب آن اهل مکه می باشند.

بنابراین راه سوم نمی تاند ملاک و معیار خوبی برای تشخیص مکی و مدنی باشد. به همین جهت بهترین راه شناخت سور مکی و مدنی , ملاحظهء هجرت است .

به علاوه آن چه بعد از هجرت در خارج از مدینه نازل شد, با توجه به موقعیت برتر مسلمانان بوده است . به بیان دیگر: کلیهء آیات نازل شده بعد از هجرت ـ به خصوص آیاتی که در سال های پایانی عمر شریف پیامبر۶نازل شده ـ باید از منظر حکومتی مورد بررسی قرار داد. در این صورت راه دوم نیز رهگشا و مفید نیست .

د) ویژگی ها و صفات لفظی و معنوی : در صورت شک و تردید در مکی و مدنی بودن برخی سور و آیات ونداشتن دلیل قابل اعتماد می توان از برخی شواهد و قراین لفظی یا معنوی شک و تردید را برطرف نمود.(۴)

در ذیل به برخی از آن اشاره می کنیم :

ویژگی های سوره های مکی :

هر سوره ای که در آن , سجده وجود دارد, مکّی است .

۲ هر سوره ای که در آن لفظ, به کار رفته , مکی است .

۳ هر سوره ای که با حروف مقطعه از قبیل الم , و الر, آغاز شده ـ جز سورهء بقره و آل عمران ـ مکی است و سوره ءرعد اختلافی است .

۴ هر سوره ای که در آن آمده , به شرط این که در آن نباشد, مکی است .

۵ هر سوره ای که در آن قصص انبیا و ملل گذشته باشد, جز سورهء بقره , مکی است .

۶ هر سوره ای که در آن داستان حضرت آدم و ابلیس آمده باشد, جز سورهء بقره , مکی است .

۷ سور مکی دارای سوگند زیاد است .

۸ آیات و سور مکی کوتاه و بین آیات آن متجانس صوتی وجود دارد.

ویژگی های سور مدنی

۱ سوره هایی که در آن ها فرمان جنگ و جهاد و احکام آن آمده باشد, مدنی است .

۲ سوره هایی که در آن ها از احکام , حدود, حقوق و قوانین مدنی , اجتماعی و سیاسی بحث شده باشد, مدنی است .

۳ سوره هایی که از منافقان یاد شده , غیر از سورهء عنکبوت که یازده آیهء اول آن مدنی است , بقیه مکی است .

۴ سوره هایی که با اهل کتاب (یهودی ها و مسیحی ها) مجادله نموده باشد.

۵ آیات و سوره های مدنی اکثراً طولانی و همراه با سبک آرام قانون گذاری است .

۶ سوره های مدنی با تفصیل و برهان و ادله اصول عقاید را مطرح می کند.(۵)

(پـاورقی ۱٫سید محمد باقر حجتی , تاریخ قرآن کریم , ص ۸۱

(پـاورقی ۲٫همان , ص ۷۴

(پـاورقی ۳٫ناصر مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان , تفسیر نمونه , ج ۷ ص ۲۷۱

(پـاورقی ۴٫همان گونه که تمرین و ممارست مستمر با آیات و احکام و روایات و احادیث فقهی , نوعی ذوق و شمّ فقهی برای فقیه جامع الشرایط در احکام ایجاد می کند و در صورت نداشتن دلیل لفظی بر اساس آن حکم صادر می کنند, مجتهدان و فقها در تفسیر قرآن نیز می توانند از راه تا حدودی راه درست شناخت مکی و مدنی را تحصیل نمایند.

پـاورقی ۵٫در پاسخ به سؤال ۹علاوه بر تفسیر نمونه از کتاب محمد هادی معرفت , ج ۱ تاریخ قرآن , حجتی کرمانی استفاده شده است .