سوره‌های مکّى و مدنی طی چند سال نازل شدند و موضوع آنها چه چیز بود؟
سوره‌های مکّى و مدنی طی چند سال نازل شدند و موضوع آنها چه چیز بود؟
در این‌که مکّى یا مدنى بودن سوره‌ها بر اساس چه معیاری است، میان مفسران چند نظر وجود دارد که دو مورد از آن ذکر میشود.
۱. مشهور مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی زمان نزول را معیار قرار داده‌اند، و گفته‌اند: آنچه پیش از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه نازل شده، مکّى و آنچه بعد از هجرت نازل شده مدنى است، هر چند در سال فتح مکّه در مکّه نازل شده باشد، یا در سفرهایى که حضرت در مدینه نبوده است، نازل شده باشد؛[۱] مانند آیه‌ی شریفه‌ی «…امروز، دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین (جاودان) شما پذیرفت…»[۲] که در حجه الوداع در عرفه و بعد از هجرت نازل شد و مدنی است.[۳]
۲. دیدگاه دیگر می‌گوید؛ آیات و سوره‌هایی که در «مکّه» یا اطرافش نازل شده، مکی (هر چند پس از هجرت باشد)، و آنچه بعد از هجرت در «مدینه» نازل شده، مدنى است.[۴] در این تقسیم‌بندى محل نزول وحى، ملاک نام‌گذارى است.[۵]
به طور کلی؛ بحث درباره‌ی اصول اعتقادى اسلام؛ مانند: اثبات توحید، معاد، آسمانى بودن قرآن، برخورد تند با شرک و عادات جاهلى و … از ویژگی‌ها و موضوعات سوره‌های مکّى است، اما تفصیل احکام و بیان شریعت اسلام و احتجاج با اهل کتاب و مبارزه با منافقان از ویژگی‌ها و موضوعات سوره‌های مدنى است.[۶]
دوره‌ی نزول قرآن به دو قسمت تقسیم شده است: یکى پیش از هجرت پیامبر اکرم(ص) و دیگرى پس از هجرت آن حضرت از مکّه به مدینه. دوره اوّل نزول قرآن، از هنگام بعثت خاتم انبیاء تا پایان اقامت آن حضرت در مکّه می‌باشد. دوره‌ی دوم نزول قرآن بعد از هجرت رسول خدا(ص) از مکّه به مدینه تا زمان رحلت آن حضرت است.[۷]
مشهور مفسّران و دانشمندان علوم قرآنی، دوره‌ی مدنى نزول قرآن را ده سال معرّفى کرده‌اند؛[۸] اما دوره‌ی مکّى نزول قرآن را -با توجه به روایات-[۹] مختلف گزارش نموده‌اند: برخى آن را هشت و برخى آن را ده[۱۰] و برخى دیگر آن را سیزده سال[۱۱] گفته‌اند که به موجب آن مدّت نزول قرآن دو یا سه یا پنج سال تفاوت پیدا می‌کند.
___________________
[۱]. سیوطى، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۵۵، دار الکتاب العربى، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق؛ الزرقانى، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۱۸۷، دار احیاء التراث العربى، بی‌جا، بی‌تا؛ ملاحویش آل غازی، عبدالقادر، بیان المعانی، ج ۴، ص ۲۶۱، مطبعه الترقی، دمشق، چاپ اول، ۱۳۸۲ق؛ خمینی، سید مصطفی، تفسیر القرآن الکریم، ج ۱، ص ۱۷؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق؛ معرفت، محمد هادى، علوم قرآنى، ص ۸۱ و ۸۲، مؤسسه فرهنگى التمهید، قم، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش؛ احمدى، حبیب الله، پژوهشى درعلوم قرآن، ص ۶۱، فاطیما، قم، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
[۲]. مائده، ۳.
[۳]. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: قصیرعاملی، احمد، ج ۳، ص ۴۱۳، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا؛ الزرکشى، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۸۲ و ۲۸۳، دار المعرفه، بیروت، چاپ اوّل، ۱۴۱۰ق؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۸۳؛ دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، ج ۱، ص ۳۸۶، دار إحیاء الکتب العربیه، قاهره، ۱۳۸۳ق.
[۴]. البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۷۳؛ الإتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۵۵.
[۵]. صبحى صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص ۱۶۷، منشورات الرضى، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۲ش؛ آشنایى با علوم قرآنى، ص ۱۱۰.
[۶]. دیب البغا، مصطفى، دیب مستو، محیى الدین، الواضح فی علوم القرآن، ص ۶۶، دار الکلم الطیب، دار العلوم الانسانیه، دمشق، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق؛ معرفت، محمد هادى، تاریخ قرآن، ص ۵۱، سمت، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۸۲ش؛ آشنایى با علوم قرآنى، ص ۱۱۱.
[۷]. بیگلرى، حسن، سرّ البیان فى علم القرآن با تجوید کامل استدلالى، ص ۴۱ و ۴۲، کتابخانه سنائى، بىجا، چاپ پنجم، بىتا.
[۸]. رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عده الأبرار، تحقیق: حکمت، علی اصغر، ج ۱، ص ۴۱، انتشارات امیر کبیر، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش؛ نکونام، جعفر، در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، ص ۲۰۹، نشر هستى نما، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۸۰ش؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث، ج ۱، ص ۸، بنیاد بعثت، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش؛ مرکز الثقافه و المعارف القرآنیه، علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص ۳۰۵، مکتب الاعلام الاسلامى، قم، چاپ اوّل، ۱۳۷۵ش.
[۹]. درباره‌ی روایات این دیدگاه ر.ک: ابن حنبل، المسند، باب «بدایه مسند عبدالله بن عباس»، ح ۲۲۷۶؛ واحدی، علی بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق: زغلول، کمال بسیونی، ص ۹، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۱ق؛ در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، ص ۲۲۹ – ۲۳۱.
[۱۰]. در این باره ر.ک: طبری، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق: ابراهیم، محمد أبو الفضل، ج ۲، ص ۳۸۴، دار التراث، بیروت، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق؛ در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، ص ۲۳۲ – ۲۳۹.
[۱۱]. در این باره ر.ک: تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، ج ۲، ص ۳۸۴ و ۳۸۵؛ علوم القرآن عند المفسرین، ج ۱، ص ۳۰۵؛ در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، ص ۲۳۹ – ۲۴۲.
