توبه در قرآن و حدیث به چه معناست؟
توبه در قرآن و حدیث به چه معناست؟
پاسخ :
واژه شناسى «توبه»
کلمه «توبه»، مصدر است از ریشه «ت و ب» به معناى رجوع و باز گشتن. ابن فارِس در این باره آورده:
التّاءُ وَالواوُ وَالباءُ کَلِمَهٌ واحِدَهٌ، تَدُلُّ عَلَى الرُّجوعِ.[۱]
تاء و واو و باء یک معناى اصلى دارد، و بر بازگشتن و رجوع دلالت مى کند.
گفتنى است که کثرت کاربرد این کلمه در بازگشت از گناه و کارهاى زشت، سبب شده که حقیقت ثانوى در این معنا گردد، چنان که واژه شناسان، نوعا توبه را به معناى بازگشت از گناه تفسیر کرده اند.[۲]
گرچه «تَوْب» و «توبه»، هر دو مصدر عام هستند، نه آن که «توبه» بر یک بار توبه کردن دلالت داشته باشد ـ چنان که از گفتار لغویان و گونه هاى کاربرد آن دو در متون اسلامى نمایان مى شود ـ ؛ لیکن گاهى «توبه» و «توب» به معناى اسم هم به کار مى روند که مقصود از آن، مورد یا موارد توبه است. در این صورت، «ه» در «توبه» را مى توان «ه» وحدت شمرد و «تَوْب» را نیز اسم جنس دانست.[۳]
توبه در قرآن و حدیث
توبه در قرآن و حدیث ، گاه در مورد انسان به کار رفته و گاه در مورد خداوند متعال. هر چند هر دو کاربرد ریشه لغوى آن مورد عنایت است ؛ لیکن این واژه هنگامى که در باره خدا به کار رود، مفهوم متفاوتى با مفهوم آن در مورد انسان دارد، و اینک توضیح مفهوم این دو نوع توبه:
مفهوم توبه انسان
در قرآن کریم، کلمه «توبه» و واژه هاى برگرفته از ریشه آن، ۵۲ بار[۴]به انسان نسبت داده شده است ؛ مانند:
«وَإِذَا جَآءَکَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِٔایَتِنَا فَقُلْ سَلَمٌ عَلَیْکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَهَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنکُمْ سُوءًا بِجَهَلَهٍ ثُمَّ تَابَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ».[۵]
هر گاه کسانى که به آیات ما ایمان دارند، نزد تو آیند، به آنها بگو: سلام بر شما. پروردگارتان، رحمت را بر خود فرض کرده است. هر کس از شما کار بدى از روى نادانى کند، سپس توبه و اصلاح [و جبران] نماید، [مشمول رحمت خدا مى شود ؛ چرا که] او آمرزنده مهربان است.
مقصود ازتوبه انسان در این آیه و آیات مشابه آن، بازگشت از گناه به منظور آمرزش الهى و زدودن آثار آن است.
به سخن دیگر، توبه عبارت است از بازگشت انسان از راه انحرافات اعتقادى، اخلاقى و عملى، به راه مستقیم الهى که ضامن خوش بختى و سعادت انسان در دنیا و آخرت است.
انسان، در حقیقت، مسافرى است که مقصد نهایى او، بهشت جاوید و دیدار با خداست:
«یَأَیُّهَا الاْءِنسَنُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَقِیهِ».[۶]
اى انسان! یقیناً تو با کوشش و تلاشى سخت به سوى پروردگارت در حرکتى، پس او را [در حالى که مقام فرمانروایى مطلق و حکومت بر همه چیز ویژه اوست] دیدار مى کنى.
از نگاه قرآن، راهى که خداوند متعال توسّط انبیاى خود براى رسیدن انسان به سعادت جاوید، ارائه کرده، مستقیم و هماهنگ با عقل سلیم و فطرت پاک آدمى است ؛ امّا راه هاى دیگر، انحراف از راه درست زندگى و ناهمسو با مقتضاى عقل و فطرت است. لذا به همه انسان ها توصیه مى فرماید:
«وَأَنَّ هَذَا صِرَ طِى مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذَ لِکُمْ وَصَّاکُم بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ».[۷]
این راه مستقیم من است، از آن پیروى کنید! و از راه هاى پراکنده (و انحرافى) پیروى نکنید، که شما را از طریق حق، دور مى سازد! این چیزى است که خداوند شما را به آن سفارش مى کند، شاید پرهیزگارى پیشه کنید!» بنا بر این، انسان براى رسیدن به مقصد نهایى آفرینش خود، باید راه درست و مستقیم الهى را طى کند تا به مقصد برسد و در هر نقطه اى که کم ترین انحرافى از این راه پیدا کرد، بایدتوبه کند و به صراط مستقیم الهى باز گردد که در این صورت، مورد لطف و رحمت حضرت حق قرار مى گیرد، گناهانش آمرزیده مى شود و کدورت هاى آن، از جانش زدوده مى گردد ؛ بلکه گناهانش تبدیل به حسنات مى گردد.[۸]
بر این اساس، افزون بر شرع،[۹]عقل نیز توبه را بر انسان واجب مى نماید و به همین جهت، توبه از سپاهیان عقل، شمرده شده است.[۱۰]
مفهوم توبه خدا
همان طور که اشاره شد توبه در قرآن و حدیث ، نه تنها در مورد انسان، بلکه در مورد خداوند متعال نیز به کار رفته است. در قرآن، واژه هاى برگرفته از ریشه «توبه»، ۳۵ بار[۱۱]به خدا نسبت داده شده است ؛ مانند:
«لَقَد تَّابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِىِّ وَ الْمُهَجِرِینَ وَ الْأَنصَارِ».[۱۲]
البته خداوند بر پیامبر و مهاجران و انصار عطف توجه نمود وتوبه آنها را پذیرفت.
و نیز:
«إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ».[۱۳]
همانا خداوند، بسیارتوبه پذیر و مهربان است.
«وَ أَنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ حَکِیمٌ».[۱۴]
خداوند، بسیارتوبه پذیر و حکیم است.
مقصود ازتوبه خداوند عز و جل، در این آیات و آیات مشابه، بازگشت لطف و رحمت او به سوى انسان، براى زدودن آثار گناهان اوست.
انسان، ذاتا نیازمند به خداست، همه نیکى هایى که به او مى رسد، از جانب خداست[۱۵]و او از خود، هیچ ندارد. «توبه» نیز یکى از نیکى هایى است که بدون عنایت او، امکان پذیر نیست.
بر این پایه، تا خداوند متعال، زمینه توبه گناهکار را فراهم نسازد و به او توفیق توبه ندهد، او موفق بدان نخواهد شد و پس از تحقّق توبه نیز اگر خداوند توبه اش را نپذیرد و وى را مشمول رحمت واسعه خود قرار ندهدتوبه او به ثمر نخواهد نشست.
بنا بر این، براى تحقّق توبه انسان گنهکار و بازگشت او به خدا و راه مستقیم الهى، ابتدا باید عنایت و رحمت الهى به او باز گردد ؛ زیرا گناه، نشانه خذلان و قطع عنایت حق تعالى است و تا گنهکار، مشمول عنایت او نشود، توفیق توبه پیدا نمى کند و پس ازتوبه انسان نیز باید رحمت واسعه الهى به تائب باز گردد تاتوبه او پذیرفته شود و آثار گناه از جانش زدوده گردد. از این رو، براى هر بازگشت انسان از گناه، خداوند دو بار باید با رحمت به او باز گردد و براى هرتوبه تائب، خدا دو بار بایدتوبه کند.[۱۶]
بر این اساس، یکى از صفات جمال حضرت حق ـ جلّ و علا ـ «توّاب» است ؛ یعنى داراى این ویژگى است که بسیار با رحمت به بندگان، باز مى گردد. در قرآن، نُه بار این صفت در کنار صفت رحمت، قرار گرفته و خداوند متعال، «التوّاب الرحیم ؛ بسیار بازگشت کننده مهربان» نامیده شده، اشاره به این که مهر و رحمت الهى، علّت توّاب بودن اوست. یک بار نیز این صفت در کنار صفت حکمت قرار گرفته و خداوند، «تواب حکیم ؛ بسیار بازگشت کننده حکیم» نامیده شده، اشاره به این که توفیق او براى توبه و پذیرش آن، گزاف نیست ؛ بلکه به مقتضاى حکمت بالغه الهى است.
_________________________
[۱]. معجم مقاییس اللغه : ج ۱ ص ۳۵۷ «توب» .
[۲]. ر . ک : لسان العرب : ج ۱ ص ۳ ۲۳ «توب» .
[۳]. ر . ک : لسان العرب : ج ۱ ص ۲۳۳، تاج العروس : ج ۱ ص ۳۲۸، المصباح المنیر : ص ۷۸ .
[۴]. در قرآن کلمه توبه و مشتقّات آن در باره انسان ۵۲ بار با شکل هاى زیر استعمال شده است :
«تابَ» در مائده : آیه ۳۹ ، انعام : آیه ۵۴ ، هود : آیه ۱۱۲ ، مریم : آیه ۶۰ ، طه : آیه ۸۲ ، فرقان : آیه ۷۰ و ۷۱ ، قصص : آیه ۶۷ . «تابا» در نساء : آیه ۱۶ . «تابوا» در بقره : آیه ۱۶۰ ، آل عمران : آیه ۸۹ ، نساء : آیه ۱۴۶ ، مائده : آیه ۳۴ ، اعراف : آیه ۱۵۳ ، توبه : آیه ۵ و ۱۱ ، نحل : آیه ۱۱۹ ، نور : آیه ۵ ، غافر : آیه ۷ . «تُبتُم» در بقره : آیه ۲۷۹ ، توبه : آیه ۳ . «تُبتُ» در نساء : آیه ۱۸ ، اعراف : آیه ۱۴۳ ، احقاف : آیه ۱۵ . «یتوب» در فرقان : آیه ۷۱ . «یتب» در حجرات : آیه ۱۱ . «یتوبون» در نساء : آیه ۱۷ ، مائده : آیه ۷۴ ، توبه : آیه ۱۲۶ . «یتوبوا» در توبه : آیه ۷۴ ، بروج : آیه ۱۰ . «لیتوبوا» در توبه : آیه ۱۱۸ . «تتوبا» در تحریم : آیه ۴ . «توبوا» در هود : آیه ۳ و ۵۲ و ۶۱ و ۹۰ ، نور : آیه ۳۱ ، تحریم : آیه ۸ . «فتوبوا» در بقره : آیه ۵۴ . «التوب» در غافر : آیه ۳ . «التوبه» در نساء : آیه ۱۸ ، توبه : آیه ۱۰۴ ، شورا : آیه ۲۵ . «توبه» در نساء : آیه ۹۲ ، تحریم : آیه ۸ . «توبتهم» در آل عمران : آیه ۹۰ . «متاب» و «متابا» در رعد : آیه ۳۰ ، فرقان : آیه ۷۱ . «التائبون» در توبه : آیه ۱۱۲ . «التوابین» در بقره : آیه ۲۲۲ . «تائبات» در تحریم : آیه ۵ .
[۵]. انعام : آیه ۵۴ .
[۶]. انشقاق : آیه ۶ .
[۷]. انعام : آیه ۱۵۳ .
[۸]. ر . ک : ج ۱۸ ص ۷ آثار و برکات توبه .
[۹]. ر .ک : ص ۴۸۹ وجوب توبه و فضیلت آن .
[۱۰]. ر.ک : ص ۴۶۳ ح ۱ .
[۱۱]. کلمه توبه و مشتقّات آن در قرآن کریم ، ۳۵ بار با گونه هاى زیر به خداوند متعال، نسبت داده شده است :«تابَ» در مائده : آیه ۷۱ ، توبه : آیه ۱۱۷ دو بار ، توبه : آیه ۱۱۸ ، مجادله : آیه ۱۳ . «فَتابَ» در بقره : آیه ۳۷ و ۵۴ و ۱۸۷ ، طه : آیه ۱۲۲ ، مزمل : آیه ۲۰ . «یتوب» در آل عمران : آیه ۱۲۸ ، نساء : آیه ۱۷ و ۲۶ و ۲۷ ، مائده : آیه ۳۹ ، توبه : آیه ۱۵ و ۲۷ و ۱۰۲ و ۱۰۶ ، احزاب : آیه ۲۴ و ۷۳ . «أتوبُ» در بقره : آیه ۱۶۰ . «تُب» در بقره : آیه ۱۲ . «التوبه» در نساء : آیه ۱۷ . «التوّاب» در بقره : آیه ۳۷ و ۵۴ و ۱۲۸ و ۱۶۰ ، توبه : آیه ۱۰۴ و ۱۱۸ . «توّاب» در نور : آیه ۱۰ ، حجرات : آیه ۱۲ . «توّابا» در نساء : آیه ۱۶ و ۶۴ ، نصر : آیه ۳ .
[۱۲]. توبه : آیه ۱۱۷ .
[۱۳]. توبه : آیه ۱۱۸ .
[۱۴]. نور : آیه ۱۰ .
[۱۵]. «وَ مَا بِکُم مِّن نِّعْمَهٍ فَمِنَ اللَّهِ» نحل : آیه ۵۳ .
[۱۶]. ر . ک : المیزان فى تفسیر القرآن ، ج ۴ ص ۲۴۴ کلام فى التوبه .
منبع:حدیث نت. توبه در قرآن و حدیث
