نکاتی درباره ماه رمضان و روزه گرفتن

نکاتی درباره ماه رمضان و روزه گرفتن

۱. ورود به ماه رمضان

۱٫ حضرت امام رضا‏ علیه ‏السلام در جمعه آخر شعبان به ابا صلت فرمود: «ای ابا صلت! بیش تر روزهای ماه شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است. تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزی که به تو سود می رساند روی آور. دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه کن تا ماه خدا به سوی تو رو آورد، در حالی که برای خداوند عز وجل خالص شده باشی و هیچ امانتی برگردنت نباشد،  جز آنکه ادا نموده باشی، و در دلت کینه مؤمنی نباشد، مگر آنکه از دل خارج کرده باشی، و هیچ گناهی نباشد، جز آنکه از دل زدوده باشی و از خدا بترس… و در باقیمانده این ماه، زیاد بگو: خدایا! اگر در آنچه که از ماه شعبان گذشته ما را نیامرزیدی، پس در مابقی آن بیامرز: «اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ تَکُنْ غَفَرْتَ لَنَا فِیمَا مَضَى مِنْ شَعْبَانَ فَاغْفِرْ لَنَا فِیمَا بَقِی مِنْه.» (۱)
۲٫ سید بن طاووس گوید: «عده ای اوّل سالشان اوّل فروردین است. مثل یک نوجوان که تلاش می کند اوّل فروردین لباس نو در بر کند. درختها هم اول سالشان فروردین است که لباسهای نو و تازه در بر می کنند. یک کشاورز اول سالش اول پاییز است که در آمد مزرعه را حساب می کند. تاجری که کارگاه تولیدی دارد هم اوّل سالی را برای خود تعیین می کند؛ امّا آنها که اهل سیر و سلوک کند، اول سالشان ماه مبارک رمضان است و حسابها را از ماه مبارک تا ماه مبارک بعدی بررسی می کنند.» (۲)
۳٫ پیامبر اکرم‏ صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله موقع دیدن هلال ماه رمضان رو به قبله می ایستاد و عرضه می‏داشت: «اَللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَینَا بِالْأَمْنِ وَ الْإِیمَانِ وَ السَّلَامَهِ وَ الْإِسْلَامِ وَ الْعَافِیهِ الْمُجَلِّلَهِ وَ الرِّزْقِ الْوَاسِعِ وَ دَفْعِ الْأَسْقَامِ وَ تِلَاوَهِ الْقُرْآنِ وَ الْعَوْنِ عَلَى الصَّلَاهِ وَ الصِّیامِ اللَّهُمَّ سَلِّمْنَا لِشَهْرِ رَمَضَانَ وَ سَلِّمْهُ لَنَا وَ تَسَلَّمْهُ مِنَّا حَتَّى ینْقَضِی شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَدْ غَفَرْتَ لَنَا؛ (۳) خدایا این ماه را با امنیت و ایمان و سلامت و تسلیم بودن و عافیت تمام و روزی وسیع و رفع بیماریها و تلاوت قرآن و توفیق یاری بر نماز و روزه بر ما وارد کن. ما را برای ماه رمضان و این ماه را برای ما سالم گردان تا ماه رمضان تمام گردد، درحالی که ما را آمرزیده ای.»

۲. فواید معنوی روزه

حضرت امام علی‏ علیه ‏السلام نقل کرده است:  «از پیامبر اکرم ‏صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله پرسیدند: چه کنیم که شیطان از ما دور شود؟ فرمود: « الصَّوْمُ یسَوِّدُ وَجْهَهُ وَ الصَّدَقَهُ تَکْسِرُ ظَهْرَهُ وَ الْحُبُّ فِی اللَّهِ تَعَالَى وَ الْمُوَاظَبَهُ عَلَى الْعَمَلِ الصَّالِحِ یقْطَعُ دَابِرَهُ وَ الِاسْتِغْفَارُ یقْطَعُ وَتِینَهُ؛ (۴)روزه گرفتن روی شیطان را سیاه می کند، و صدقه پشت او را می شکند، و دوست داشتن به خاطر خدا، و مواظبت بر عمل صالح دنبالۀ او را قطع می کند، و استغفار رگ قلب او را می برد.»

۳. فواید اجتماعی روزه

هشام بن حکم از امام صادق‏ علیه‏ السلام درباره علت وحکمت تشریع روزه گرفتن پرسید،  حضرت در جواب فرمود: «إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ الصِّیامَ لِیسْتَوِی بِهِ الْغَنِی وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْغَنِی لَمْ یکُنْ لِیجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِی کُلَّمَا أَرَادَ شَیئاً قَدَرَ عَلَیهِ فَأَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ یسَوِّی بَینَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یذِیقَ الْغَنِی مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیرِقَّ عَلَى الضَّعِیفِ وَ یرْحَمَ الْجَائِعَ؛ (۵) خداوند روزه را به این دلیل واجب کرده است که میان فقیر و غنی مساوات برقرار کند، و این به خاطر آن است که غنی طعم گرسنگی را نمی‏چشد تا نسبت به فقیر رحم کند؛ چرا که ثروتمند (معمولاً) هر چه را بخواهد، قادر بر [تهیه] آن است. پس خدا می خواهد میان بندگان خود مساوات برقرار کند،  و طعم گرسنگی و درد و رنج را به غنی بچشاند تا بر ضعیف رقت قلب و به گرسنه رحم کند.»
آری،  شنیدن کی بود مانند دیدن                بسی فرق است دیدن تا شنیدن
و دیگری گفته:
گاهی احوال دل زار من از زلفت پرس            که پریشانی خبر از حال پریشان دارد

۴. فواید جسمانی روزه گرفتن

«الکسی سوفورین» دانشمند روسی می نویسد: «درمان از طریق روزه، فایدۀ ویژه ای برای درمان کم خونی، ضعف روده ها،  التهاب بسیط و مزمن، دملهای خارجی و داخلی، سل، اسکیروز، روماتیسم، نقرس، استسقاء،  عرق النساء،  حزاز (ریختگی پوست)، بیماریهای چشم،  مرض قند، بیماریهای جلدی، بیماریهای کلیه، کبد و بیماریهای دیگر دارد. معالجه با امساک، اختصاص به بیماریهای فوق ندارد؛ بلکه بیماریهایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلولهای جسم آمیخته شده،  همانند: سرطان، سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد.» (۶)
پیامبر اکرم‏ صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله همه را در یک کلام خلاصه فرمود، که: «صُوْمُوا تَصِحُّوا؛ (۷) روزه بگیرید تا سالم شوید.»

۵. بیست و هشت خصوصیت فایدۀ ماه رمضان در یک خطبه

در خطبه شعبانیّه برای ماه رمضان و روزه گرفتن ، بیست و هشت خصوصیت ذکر شده است:
۱٫ ماه با برکت؛ ۲٫ ماه رحمت؛ ۳٫ ماه مغفرت و بخشش؛ ۴٫ بهترین ماه بین ماههای سال؛ ۵٫ بهترین روزها و شبهای بین سال؛ ۶٫ بهترین ساعات سال؛ ۷٫ ماه ضیافت الهی؛ ۸٫ تکریم میهمان این ماه؛ ۹٫ تنفس، در حکم تسبیح پروردگار؛ ۱۰٫ عبادت بودن خواب روزه دار؛ ۱۱٫ قبولی اعمال؛ ۱۲٫ استجابت دعاها؛
۱۳٫ یادآوری تشنگی روز قیامت؛ ۱۴٫ آزاد کردن بنده با افطاری به مؤمن دادن؛ ۱۵٫ بخشش بی سابقه گناهان؛ ۱۶٫ عبور از پل صراط با خوش اخلاقی؛ ۱۷٫ تخفیف حسابرسی در قیامت با تخفیف به زیردستان؛ ۱۸٫ دوری از غضب خدا در قیامت با دوری از ظلم؛ ۱۹٫ احترام خدا به روزهِ دار احترام کننده به یتیم؛ ۲۰٫ دیدار خدا با روزه دار دیدارکننده با ارحام؛ ۲۱٫ آزادی از آتش با نماز؛ ۲۲٫ پاداش هفتاد برابری واجبات؛ ۲۳٫ سنگینی ترازوی اعمال در قیامت با صلوات فرستادن؛ ۲۴٫ ثواب یک ختم قرآن با خواندن یک آیه؛ ۲۵٫ باز بودن درهای بهشت و بسته بودن درهای جهنم؛ ۲۶٫ بسته بودن دستهای شیاطین؛ ۲۷٫ شادی روزه دار هنگام افطار و روز حساب؛ ۲۸٫ آزادی هزاران نفر از آتش جهنم هنگام افطارِ  هر شب؛ (۸)

۶. درجات روزه

۱٫ روزه گرفتن عوام
روزه عوام و عموم مردم عبارت است از حفظ شکم و شهوت و آشامیدن و بهره گیری از غریزه جنسی و رعایت آداب ظاهری پیامبر اکرم ‏صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏آله می‏فرمایند: «اِنَّ اَیْسَرَ مَا افْتَرَضَ  اللهُ عَلَی الصَّائِمِ فِی صِیَامِهِ تَرْکُ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ؛ (۱۰) آسان‏ترین آنچه خدا بر روزه‏ دار واجب کرده است ترک خوردن و آشامیدن است.»
۲٫ روزه گرفتن خواص
عبارت است از حفظ زبان، گوش، چشم،  دست و پا و سایر اعضا و جوارح از گناهان و گناه در حکم افطار روزه دار است: «اِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرَکَ وَ فَرْجُکَ وَ لِسَانُکَ؛ (۱۱) هرگاه روزه گرفتی، باید گوش و چشم و فرج و زبانت روزه‏دار باشد.»
۳٫  خواص الخواص
و آن روزۀ قلب از هموم دنیویّه و افکار پست و نگهداری از ماسوی الله است و افطار آن به توجّه به غیر خداوند است؛ یعنی توجه به دنیا و متاع آن نکند، مگر دنیایی که مقدمه دین باشد، که این نوع دنیا زاد و توشه آخرت است؛ البته این گونه روزه مخصوص انبیا، امامان و مقرّبین است: «صَوْمُ الْقَلْبِ خَیرٌ مِنْ صِیامِ اللِّسَانِ؛ روزه قلب بهتر از روزه زبان است.» (۱۲)

۷. نزول کتابهای آسمانی در رمضان

کتب آسمانی در ماه رمضان نازل شده است. ابو بصیر از حضرت صادق‏ علیه‏السلام نقل کرده است که فرمود: « [صحف ابراهیم در شب اوّل ماه رمضان (۱۳) و] تورات در ششم ماه رمضان و انجیل در دوازدهم و زبور در هجدهم و قرآن در شب قدر [۱۹ یا ۲۱ یا ۲۳] نازل شده است.» (۱۴)

۸. شرایط سخت روزه حقیقی

«جابر بن یزید جعفی» از امام باقر‏علیه‏ السلام نقل کرده است که حضرت فرمود: «رسول خدا‏صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏آله به جابر بن عبد الله انصاری فرمود: ای جابر! این ماه رمضان است؛ هر کس روز آن روزه بدارد و پاسی از شب آن را عبادت کند و شکم و دامن خود را [از حرام] حفظ کند و زبانش را نگاه دارد، از گناهانش خارج می‏شود؛ همان گونه که از ماه بیرون می رود. سپس جابر عرض کرد: یا رسول الله! چه حدیث خوبی! حضرت فرمود: بله جابر! امّا چه شرایط سختی دارد.» (۱۵)

۹. روزه بی سحری و بی افطاری

«انس بن مالک» می گوید: «برنامه رسول اکرم‏ صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله این بود که شبها با نوشیدنی مثل شیر افطار می کرد و همچنین سحرها. گاهی هم همراه آن نان می خورد. یک شب افطاری حضرت را آماده کردم؛ ولی بعد از نماز مغرب حضرت دیر کرد. من فکر کردم که بعضی از یاران و اصحاب او را برای افطار دعوت کرده اند؛ بنابراین، من آن نوشیدنی را خودم خوردم؛ ولی بعد از گذشت یک ساعت حضرت آمدند. من از بعضی کسانی که همراه حضرت بودند سؤال کردم! آیا رسول خدا در جایی افطار خورده یا کسی او را دعوت نموده است؟ گفتند: نه، پس آن شب بر من خیلی سخت گذشت – که جز خدا کسی نمی داند – و از این بیم داشتم که اگر حضرت افطار را بخواهد، چه بگویم؛ ولی بالاخره حضرت آن شب را گرسنه به سر بردند و روز هم روزه گرفتند و هیچ از من نپرسیدند و اصلاً صحبتی نکردند و تاکنون هم نفرموده اند.» (۱۶)
بد نیست بدانید انس بن مالک که خادم حضرت بود، می گوید: «نُه سال تمام خدمت گزار آن حضرت بودم و به خاطر ندارم که او هیچ وقت فرموده باشد: چرا فلان کار را انجام دادی و یا چرا فلان کار را انجام ندادی و در هیچ موردی بر من ایراد نگرفت.» (۱۷)

۱۰. افطاری دادن زیبا

امام صادق‏ علیه ‏السلام فرمود: «جدّم امام زین ‏العابدین ‏علیه ‏السلام روزی که روزه می گرفت دستور می داد گوسفندی ذبح کنند و آن را تکه ‏تکه نموده،  بپزند. هنگام عصر که می شد، حضرت به دیگها سر می زد تا بوی آن را استشمام کند، درحالی که روزه بود. سپس می فرمود: ظرفها را بیاورید، برای خانواده فلان این ظرف را پر کنید! برای خانواده فلان این ظرف را پر کنید. همین طور برای همه سفارش می کرد که ببرند تا غذا تمام می شد. آن وقت حضرت خود با نان و خرما افطار می کرد.» (۱۸)

۱۱. ختم قرآن در ماه رمضان

«وهب بن حفص» می گوید:
از امام صادق‏ علیه ‏السلام پرسیدم: «انسان در چه مدّت قرآن را ختم می کند؟ حضرت فرمود: در شش روز و بالاتر. گفتم: در ماه رمضان، در چه مدّت قرآن را ختم نماییم؟ حضرت فرمود: سه روز و بالاتر.» (۱۹)

۱۲. وداع با ماه رمضان

«محمد بن عجلان» می گوید: «از امام صادق‏ علیه ‏السلام شنیدم که می فرمود: وقتی ماه رمضان می شد،  علی بن الحسین ‏علیه ‏السلام هیچ غلام و کنیزی را مؤاخذه نمی کرد، و اگر عمل خلافی انجام می دادند،  آن را می نوشت. وقتی شب آخر ماه رمضان می رسید، همه را فرا می خواند و جایی جمع می فرمود. آن گاه نوشته را بیرون می آورد و تخلّفات آنها را متذکّر می شد،  و از همه اقرار می گرفت. سپس برمی خاست و می فرمود که همه بلند بگویند: ای علی بن الحسین! همان طور که تو اعمال ما را برشمردی، پروردگارت نیز آنچه را تو انجام داده ای به حساب آورده و نوشته ای دارد که به حق علیه تو سخن می گوید. هیچ عمل کوچک و بزرگی را از آنچه به جا آورده ای فروگذار نکرده، به حساب می آورد. تو آنچه را که در نزد اوست خواهی یافت. همان طور که ما اعمال خود را در نزد تو یافته ایم؛ پس از ما بگذر و عفو نما چنان که دوست داری او از تو درگذرد. تو هم از ما درگذر که او را بخشیده و مهربان و آمرزنده خواهی یافت. ای علی بن الحسین! ذلّت خود را در برابر پروردگار حاکم عادل به یاد آور که به اندازه خردلی ظلم نخواهد کرد و هر عملی را به جا خواهد آورد. از ما در گذر و عفو نما تا خداوند هم از تو بگذرد.
در این هنگام گریه همه شروع می شد و مناجات با خدا به میان می آمد، تا آنکه حضرت همه آنها را می بوسید و می فرمود: از شما درگذشتم. آیا شما از من درگذشتید؟  آیا از من راضی شدید؟
همه می گفتند: ای آقای ما، ما از تو درگذشتیم! تو به ما بدی نکردی!  آن گاه حضرت می فرمود: که همه بگویند: « اللَّهُمَّ اعْفُ عَنْ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ کَمَا عَفَا عَنَّا فَأَعْتِقْهُ مِنَ النَّارِ کَمَا أَعْتَقَ رِقَابَنَا مِنَ الرِّقِّ؛ (۲۰) خدایا! علی بن الحسین را عفو نما، همان طور که او ما را عفو کرد. او را از آتش آزاد کن، چنانکه او ما را از بردگی آزاد کرد.» و خود حضرت می فرمود: «اَللَّهُمَّ آمِینَ یَا رَبَّ الْعَالَمِینَ» و همه را آزاد می کرد.» (۲۱)

 

پی نوشـــــــــــــت ها: اعمال

(۱). وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، مؤسسه آل البیت، قم، ۱۴۰۹ ق، ج ۱۰، ص ۳۰۱، در این رابطه رجوع شود به دعای شب آخر شعبان و اول رمضان از مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، ص ۲۸۳٫
(۲). اسرار عبادت، جوادی آملی، نشر اِسراء،  قم، ص ۳۰۶٫
(۳). بحارالانوار، علامه مجلسی، مؤسسۀ الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ ق، ج ۹۳، ص ۳۷۸٫
(۴). بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۲۵۵٫
(۵). وسائل الشیعه،  حر عاملی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ چهارم، ج ۷، ص ۳،  باب اول، کتاب صوم، و بحار الانوار، ج ۹۳، ص۳۷۱٫
(۶). روزه روش نوین برای درمان بیماریها؛ الکسی سوفورین، چاپ اول،  ص ۶۵؛ به نقل از تفسیر نمونه، مکارم شیرازی،  تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۰،  ج ۱، ص  ۶۳۲٫
(۷). بحار الانوار،  ج ۹۳، ص ۲۵۵٫
(۸). وسائل‏الشیعه، ج۱۰،ص۳۱۳: «قال رسول الله‏صلی‏الله‏علیه‏وآله: قَدْ أَقْبَلَ إِلَیکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَهِ وَ الرَّحْمَهِ وَ الْمَغْفِرَهِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیامُهُ أَفْضَلُ الْأَیامِ وَ لَیالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَى ضِیافَهِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَهِ اللَّهِ أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَهٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ… مَنْ فَطَّرَ مِنْکُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِی هَذَا الشَّهْرِ کَانَ لَهُ بِذَلِکَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ نَسَمَهٍ وَ مَغْفِرَهٌ لِمَا مَضَى مِنْ ذُنُوبِهِ… مَنْ حَسَّنَ مِنْکُمْ فِی هَذَا الشَّهْرِ خُلُقَهُ کَانَ لَهُ جَوَازاً عَلَى الصِّرَاطِ… وَ مَنْ خَفَّفَ فِی هَذَا الشَّهْرِ عَمَّا مَلَکَتْ یمِینُهُ خَفَّفَ اللَّهُ عَلَیهِ حِسَابَهُ… .» روزه گرفتن
(۹). ای اشکها بریزید، دیوان حسان، ص ۱۱۱٫
(۱۰). وسائل الشیعه،  شیخ حر عاملی، مؤسسه آل البیت، قم، ۱۴۰۹ ق، ج۱۰، ص۱۶۴٫
(۱۱). بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۲۹۵ (از امام صادق‏ علیه‏السلام). روزه گرفتن
(۱۲). غرر الحکم،  آمدی، مکتبه الاعلام الاسلامی، قم، ص ۱۷۶، فصل دوم،  ح ۳۳۶۳ (از حضرت علی‏ علیه‏ السلام). روزه گرفتن
(۱۳). بحار الانوار، ج ۹۷،  ص ۲۵٫
(۱۴). وسائل الشیعه،  ج ۷، ص ۲۲۵٫
(۱۵). بحار الانوار،  ج ۹۳، ص ۳۳۷: «یَا جَابِرُ! هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ مَنْ صَامَ نَهَارَهُ وَقَامَ وِرْداً مِنْ  لَیْلَهٍ وَعَفَّ بَطْنَهُ وَفَرْجَهُ وَکَفَّ لِسَانَهُ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَخُرُوجِهِ مِنَ الشَّهْرِ، فَقَالَ جَابِرُ یَا رَسُولَ اللهِ  مَا اَحْسَنَ هَذَا الْحَدِیثُ… .» روزه گرفتن
(۱۶). بحار الانوار، ج ۱۶، ص ۲۱۰؛ مجمع البیان، طبرسی، ج ۱۰، ص ۳۳۳٫
(۱۷). همان (بحار)،  ج ۱۶، ص ۳۳۰٫
(۱۸). همان، دار الکتب الاسلامیه، ج ۹۶، ص ۳۱۷٫
(۱۹). همان، بیروت، ج۹۵،  ص ۶٫
(۲۰). بحار الانوار، ج۴۶، ص۱۰۳٫
(۲۱). همان،  ج ۹۵، ص ۱۸۶٫