پرتویی از آیه ((مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ))
پرتویی از آیه ((مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ))
مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ
۱. از امام رضا(علیه السلام) در تفسیر آیه ((مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ)) چنین نقل شده است: «مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ إِقْرَارٌ لَهُ بِالْبَعْثِ وَ الْحِسَابِ وَ الْمُجَازَاهِ وَ إِیجَابُ مُلْکِ الْآخِرَهِ لَهُ کَإِیجَابِ مُلْکِ الدُّنْیَا؛ مالک یوم الدین، اقرار به برانگیختن در روز قیامت و حساب و روز جزا است و تأییدی بر اینکه او فرمانروای آخرت است، همان گونه که فرمانروای دنیا است.»
۲. امام صادق(علیه السلام) ضمن تفسیر سوره حمد، درباره این آیه چنین نقل شده است: «مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ قَالَ جَبْرَئِیلُ مَا قَالَهَا مُسْلِمٌ قَطُّ إِلَّا صَدَّقَهُ اللَّهُ وَ أَهْلُ سَمَاوَاتِه ؛ جبرائیل می‌گوید: هیچ مسلمانی مالک یوم الدین را نمی‌گوید، مگر اینکه خدا و اهل آسمانهایش او را تأیید و تصدیق می‌کنند.»
۳. در روایتی دیگر، حضرت ارائه تفسیر قرآن به قرآن، درباره تفسیر ((مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ)) چنین می‌فرماید: «مَالِکِ یَوْمِ الدَّینِ قَالَ یَوْمُ الْحِسَابِ وَ الدَّلِیلُ عَلَى ذَلِکَ قَوْلُهُ ((وَ قالُوا یا وَیْلَنا هذا یَوْمُ الدِّین))؛ مالک یوم الدین؛ منظور از “یوم الدین” روز حساب و قیامت است و دلیل این مطلب قول خدا است که می‌فرماید: انسانها در روز قیامت هنگام مبعوث شدن می‌گویند: وای بر ما! امروز یوم الدین و روز حسابرسی است.»
حکایتی مربوط به آیه
۱. ابو طلحه از صحابه پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل می‌کند: با حضرت در بعضی از جنگها بودیم؛ چون کار سخت شد و جنگ شدت گرفت، حضرت سر برداشت و عرض کرد: «یَا مَالِکَ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِین » ابو طلحه می‌گوید: می‌دیدیم که سرهای مشرکین از تن جدا می‌شد و کسی را در حال ضربت زدن نمی‌دیدیم. پس از اندکی کافران پای به فرار گذاشتند. پس از جنگ از حضرت پرسیدم: جریان این سرها که از تن جدا می‌شد، چه بود؟ حضرت فرمود: فرشتگان بودند که ضربت می‌زدند و شما آنها را مشاهده نمی‌کردید.» در روایت است که: هر گاه که کار بر بنده مسلمانی سخت شود، اگر بر این کلمات شریفه مواظبت نماید، آن کار بر او آسان گردد.
۲. در احوالات امام سجاد(علیه السلام) نقل شده است: هر گاه ایشان به آیه ((مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ)) می‌رسید، آنقدر آن را تکرار می‌کرد که نزدیک بود جان به جان آفرین تسلیم کند.
نکته تفسیری
چرا مالک یوم الدین؟ یعنی او با وجود بخشندگی، کاستی ندارد و مالک است؛ هم در این دنیا و هم تا ابد ((یَوْمِ الدِّینِ)).
نکات فقهی و احکام
الف) خواندن حمد و سوره بر اساس قرائتهای مشهور جایز است. به عنوان مثال: می‌توان هم ((مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ)) و هم «مَلِکِ یَوْمِ الدِّین» خواند. چنانچه راوی گوید: زیاد شنیدم که ا مام صادق(علیه السلام) «مَلِکِ یَوْمِ الدِّین» تلاوت می‌نمود.
مالک از مِلک است و مَلِک از مُلک. مهم اینجاست که اگر کلمه‌ای بر اساس یک قرائت خوانده شود، نمی‌توان بر اساس قرائت دیگر همان کلمه را تکرار کرد.
ب) مهم‌ترین اسباب مالکیت و دارا شدن چیزی عبارت‌اند از: ۱. خرید و فروش؛ ۲. هدیه دادن؛ ۳. بخشش؛ ۴. اباحه و حلال کردن؛ ۵. حیازت و جمع آوری؛ ۶.تحجیر و سنگ‌چینی؛ ۷. آباد کردن زمین بایر بدون صاحب.
اگر چیزی مالک مشخصی نداشته باشد و شخصی آن را جمع‌آوری یا تصرّف کند، آن چیز مال آن شخص می‌شود. مانند ماهیان دریا یا رودخانه یا میوه‌های جنگل و مانند آنها که به این عمل «حیازت» می‌گویند.
اگر کسی زمین بی‌صاحبی را سنگ‌چینی و علامتگذاری کند، به این عنوان که ملک من است، آن زمین مال او می‌شود. به این عمل تحجیر و سنگ‌چینی می‌گویند.
نکته اخلاقی
مالکیت بر دو قسم است: ۱. مالکیت حقیقی؛ ۲. مالکیت اعتباری.
مالکیت حقیقی، مالکیت خدای متعال نسبت به تمامی عالم هستی است و مالکیت انسان و سایر موجودات زنده نسبت به اعضای بدن خود، مالکیت اعتباری. مانند مالکیت انسان نسبت به آنچه در اختیار دارد و در ملک او است. ما در واقع مالک حقیقی چیزهایی که در اختیار داریم، نیستیم؛ بلکه عرف و به تبع آن شرع، ما را به اعتبار اینکه چیزی در ملکیت و اختیار ما است، مالک می‌دانند. این ملکیتهای اعتباری همچنان که به دست آمده‌اند، از دست می‌روند. و قابل اعتماد و تکیه کردن نیستند. چه بسیار افرادی که داراییهای دنیوی و ا عتباری بسیار زیادی داشتند که مردم به حال آنها غبطه می‌خوردند؛ ولی در زمان حیات خویش آنها را از دست داده، به خاک مذلت و سیاهی افتاده‌اند یا اینکه پس از مرگ، حسرت آنها بر دل صاحبان دنیاپرست و زراندوز باقی مانده است.
پس اولاً به این ملکیتهای اعتباری تکیه و اعتماد نکنیم؛ بلکه به خدای متعال و فضل او اعتماد باشد. ثانیاً حلال را با حرام مخلوط نکنیم. نه حرام کسب کنیم و نه از ادای واجبات شرعی مانند خمس و زکات شانه خالی نماییم. ثالثاً سعی کنیم با استفاده صحیح از اموال و هزینه کردن در راه خدمت به مردم و دین خدا، برای روز قیامت ذخیره عظیم معنوی تهیه کنیم. البته در این باره باید مواظب باشیم در دام اسراف و گذاپروری نیافتیم.
نکته اعتقادی
اعتقاد به روز رستاخیز و اینکه در آن دادگاه بزرگ عدل الهی همه چیز بسیار دقیق مورد محاسبه قرار می‌گیرد، اثر فوق العاده نیرومندی در کنترل انسان در برابر اعمال نادرست و ناشایست دارد و یکی از عوامل کنترل انسان در برابر هواهای نفسانی و فحشا و منکرات است:
با خدا باش و پادشاهی کن
بی‌خدا باش و هر چه خواهی کن
هر که به خدا و روز رستاخیز اعتقادی نداشته و فقط از قوانین عمومی و اجتماعی بهراسد، بالطبع در اثر غلبه هواهای نفسانی، راه‌های گریز از قوانین را جستجو می‌کند و اعمال ناشایست خود را ادامه می‌دهد؛ اما انسان معتقد به خدا و روز قیامت، می داند هر عمل ریز و درشتی که انجام بدهد، از چشمان تیزبین مأموران الهی مخفی نمی‌ماند، لذا در رفتارهای خودئ دقت بیش‌تری می‌کند و حدود الهی را بیش‌تر رعایت می‌نماید.
پرسش و پاسخ درباره آیه
همان گونه که می‌دانیم، از حرکت وضعی زمین به دور خود و نسبت آن با ماه و خورشید، روز و شب پدید می‌آیند. در روز رستاخیز و قیامت که تمامی نظام عالم هستی ـ بر اساس آیات و روایات ـ به هم می‌ریزد، و روز و شب در آن تحقق نمی‌یابد، پس چگونه اصطلاح «یوم» بر روز قیامت می‌تواند درست باشد؟
پاسخ: اصطلاح روز قیامت به معنای روز در مقابل شب نمی‌باشد؛ بلکه روز در اینجا به معنی روزگار است که در اصطلاح فارسی و عربی رایج می‌باشد. به عنوان مثال: در عربی می‌گویند: «یوم لک و یوم علیک؛ روزی به نفع توست و روزی به ضرر تو.» کلیم کاشانی چنین می‌سراید:
بد نامی حیات دو روزی نبود بیش
آن هم کلیم با تو بگویم چه سان گذشت
یک روز صرف بستن دل شد به این و آن
روز دگر به کندن دل زین و آن گذشت
مثالها و مطالب جذاب در سایه آیه
۱. استاد بزرگوار، مرحوم آیت الله مجتهدی تهرانی(رحمه الله) می‌فرمودند: «در ابتدای طلبگی ما، به جای نوشتن ناممان روی کتابهای درسی، در صفحه اول کتاب چنین می‌نوشتیم: «کَیْفَ اَقوُلُ هَذِهِ مِلْکِی وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَواتِ وَ الْاَرْض؛ چگونه بگویم این کتاب مال من است، در حالی که مالکیت آسمانها و زمین برای خدا است.»
۲. در امور تربیتی باید هم تشویق باشد و هم تهدید و تنبیه. سعدی می‌گوید:
درشتی و نرمی به هم در به است
چو فاصد که جراح و مرهم نه است
در اینجا نیز خدای متعال این نکته تربیتی را رعایت کرده و بلافاصله پس از آیه ((الرَّحْمَن الرَّحِیم)) آیه ((مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ)) را آورده است که: ((الرَّحْمَن الرَّحِیم))برای تشویق انسانها جهت مأیوس نشدن از رحمت الهی است و ((مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ)) برای تذکر و تنبیه تا از رحمانیت و رحیمیت خدای متعال کج‌فهمی و سوء استفاده نکنند و مواظب اعمال و رفتار خود باشند؛ چرا که در روز قیامت پاسخگوی اعمال خود خواهند بود.
۳. در حدیثی از امام سجاد(علیه السلام) می‌خوانیم: «هنگامی که به آیه ((مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ)) می‌رسید، آن قدر آن را تکرار می‌کرد که نزدیک بود روح از بدنش پرواز کند. «کَانَ عَلِیُ بْنُ الْحُسَیْنِ إِذَا قَرَأَ مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ یُکَرِّرُهَا حَتَّى یَکَادُ أَنْ یَمُوتَ»
پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: «خدا می‌فرماید: موقعی که بنده من بگوید: «مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ»، خدای مهربان می‌فرماید: من شما را گواه می‌گیرم. همان طور که بنده‌ام اعتراف کرد: من مالک روز جزا هستم، روز قیامت حسابِ او را سهل خواهم گرفت. حسنات او را قبول و گناهانش را عفو می‌نمایم.
۴. کسانی که بدون حساب وارد بهشت می‌شوند:
الف) صابران:
امام سجاد(علیه السلام): می فرماید: «إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ نَادَى مُنَادٍ أَیْنَ الصَّابِرُونَ ؟ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَیُقَالُ لَهُمُ اذْهَبُوا إِلَى الْجَنَّهِ بِغَیْرِ حِسَابٍ! قَالَ: فَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِکَهُ فَیَقُولُونَ أَیُّ شَیْ ءٍ کَانَتْ أَعْمَالُکُمْ؟ فَیَقُولُونَ کُنَّا نَصْبِرُ عَلَى طَاعَهِ اللَّهِ وَ نَصْبِرُ عَنْ مَعْصِیَهِ اللَّهِ فَیَقُولُونَ نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ؛ هنگامی که روز قیامت فرا رسید آوازدهنده‌ای فریاد می‌زند: کجایند شکیبایان؟ عده ای از مردم می ایستند. به آنها گفته می شود: همگی بدون حسابرسی به بهشت روید. فرشتگان به ایشان گویند: عمل شما چه بوده است؟ می‌گویند: در راه اطاعت خدا صبر کردیم و از نافرمانی او شکیبایی ورزیدیم. فرشتگان می گویند: [بهشت] بهترین اجر این عمل است.»
ب) تهیدستان صبور:
امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مُنَادِیاً یُنَادِی أَیْنَ الْفُقَرَاءُ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَیُؤْمَرُ بِهِمْ إِلَى الْجَنَّهِ فَیَأْتُونَ بَابَ الْجَنَّهِ فیقولون [فَیَقُولُ ] لَهُمْ خَزَنَهُ الْجَنَّهِ قَبْلَ الْحِسَابِ فَیَقُولُونَ أَعْطَیْتُمُونَا شَیْئاً فَتُحَاسِبُوا عَلَیْهِ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَدَقُوا عِبَادِی مَا أَفْقَرْتُکُمْ هَوَاناً بِکُمْ وَ لَکِنِ ادَّخَرْتُ هَذَا لَکُمْ لِهَذَا الْیَوْمِ ثُمَّ یَقُولُ لَهُمُ انْظُرُوا وَ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النَّاسِ فَمَنْ أَتَى إِلَیْکُمْ مَعْرُوفاً فَخُذُوا بِیَدِهِ وَ أَدْخِلُوهُ الْجَنَّهَ؛ چون روز رستاخیز فرا رسد خداى گرامى و بزرگ نداگرى را دستور دهد که ندا برآورد: تهیدستان کجایند؟ پس گروهى از مردم به پا خیزند و دستور داده شود که به بهشت در آیند. آن هنگام که به در بهشت رسند دربانان بهشت به آنان گویند: چرا پیش از حسابرسى آمده اید؟ آنان گویند: آیا چیزى به ما داده اید که ما را به آن حسابرسى مى کنید؟ خداى گرامى و بزرگ فرماید: بندگانم راست مى گویند. من شما را براى خوار نمودن، تهیدست نگرداندم بلکه این تهیدستى را براى امروزتان ذخیره نمودم، سپس به آنان فرماید: در میان مردم جستجو کنید و هر که به شما نیکى نموده دستش را بگیرید و به بهشت ببرید.»
ج) دوستی کنندگان برای خدا:
امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: «إِذَا جَمَعَ اللَّهُ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ قَامَ مُنَادٍ یُنَادِی بِصَوْتٍ یَسْمَعُ النَّاسُ فَیَقُولُ أَیْنَ الْمُتَحَابُّونَ فِی اللَّهِ قَالَ فَیَقُومُ عُنُقٌ مِنَ النَّاسِ فَیُقَالُ لَهُمُ اذْهَبُوا إِلَى الْجَنَّهِ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛ آنگاه که خدای عزّ وجلّ آدمیان را از اولین تا آخرین نفر جمع کند، آوازدهنده‌ای برخیزد و با صدایی که همگان بشنوند، بانگ برآورد: کجایند آنان که برای خدا دوستی می‌ورزند؟ پس گروهی از مردم برخیزند و به آنان گفته شود: بدون حسابرسی وارد بهشت شوید.»
راه‌کار به دست آمده از آیه
«مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» در بردارنده چند نکته کلیدی در ارتباط با تربیت معنوی انسان بر اساس اصول کلی اسلامی است؛ اولاً: اشاره به یکی از اصول دین اسلام می‌کند ـ که وجود روز قیامت و رستاخیر، که بدون این اعتقاد، مسلمانی معنا ندارد. این اعتقاد نقش بازدارندگی مهمی در اعمال و رفتار انسان و جلوگیری از پیروی هوای نفس دارد.
ثانیاً: مالک و صاحب چنین روزی خدای متعال است، پس احکام الهی در آن جاری می‌شود. هیچ عملی از چشمان تیزبین مأموران الهی به دور نمی‌ماند، و همچنین نجات در چنین روز با اهمیتی، در پرتو توجه کامل به دستورات خدای متعال صورت می‌پذیرد.
