رسالت مادری چیست؟
رسالت مادری چیست؟
یکی از راههای ترویج فرزندآوری و تکثیر نسل سالم و صالح «تبیین جایگاه مادری و رسالت مادران در جامعه اسلامی» است. مادر، کانون پیوند در خانواده است. ازاین رو، حفظ نهاد خانواده و سلامت و پویایی آن، مرهونِ مفهومی مقدس به نام «مادری» است، به گونهای که ظهور رحمت، مهر و عاطفه، دلسوزی و شیرین ترین خاطرات در هر لحظه از زندگی، با نام مادر گِره خورده است.
واژه زیبایِ «مادر»، زیبنده و شایسته هر زنی نیست؛ چراکه بنیان مادری با دو مولّفه «مادر شدن» و «مادری کردن»؛ یعنی فرزندآوری و فرزندپروری، معنا پیدا میکند؛ زیرا تمام فیوضات الهی از مسیر نَفَس مادر به کودک می‌رسد. این مقامی که خداوند برای مادر و زن قائل است، هرگز برای مرد نیست.
و اینکه خدای سبحان نام مادر را در کنار نام خود می‌برد، برای این است آنها مجرای فیض خالقیّت‌اند.[۱] به عبارت دیگر، هستیِ انسانها در رَحِم و آغوش تربیتِ مادر، تصویرگری میشود و شکل میگیرد.
قرآن کریم میفرماید: فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَهٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَهٍ مُخَلَّقَهٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَهٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُم[[۲]؛ «ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، سپس از علقه (لخته خون)، سپس از مضغه (پارهگوشتى مبدل از علقه) که برخى داراى خلقت کامل و برخى غیر کامل است، تا (کمال قدرت و حکمت خود را در این آفرینش تدریجى) براى شما روشن سازیم و ما آنچه را بخواهیم (از مضغه) در رحمها تا مدت معینى (که جنین کامل شود) برقرار مىداریم، سپس شما را در حال کودکى بیرون مىآوریم، سپس (حفظ مىکنیم) تا به کمال رشد بدنى و روحى خود برسید.»
ازاینرو، خدای سبحان به هنگام یادآوری قدرت و حکمتِ خود، با بهرهگیری از وجود مادر و همراهی او در خلقت انسان، هنرنمایی میکند و به این وسیله تواناییِ خویش را به تماشا میگذارد و میفرماید: هُوَ الَّذی یُصَوِّرُکُمْ فِی الْأَرْحامِ کَیْفَ یَشاءُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیم[[۳]؛ «اوست که شما را آن گونه که مىخواهد، در رحمها تصویرگری مىکند. هیچ معبودی جز آن توانای حکیم نیست.»
به این جهت، خدای متعال برای گرامیداشت مقام مادر و حفظ جایگاه او در نظام خلقت، در چندین آیه، رضایت وی و احسان به ایشان را در کنار عبادت خود قرار داده و فرموده است: ]لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً[[۴]؛ «هرگز جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیکى کنید!» و نیز در جای دیگر، از زحمات مادر و خدمات وی سخن میگوید، نه از پدر: ]وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً[[۵]؛ «و انسان را [نسبت] به پدر و مادرش به احسان سفارش کردیم. مادرش با تحمّل رنج به او باردار شد و با تحمّل رنج او را به دنیا آورد. و بار برداشتن و از شیر گرفتنِ او سى ماه است.»
در اینجا سخن از زحمات و خدمات سی ماهه مادر است که تمامی این دوران (بارداری، زایمان، شیرخوارگی) برای او دشوار؛ ولی شیرین میباشد، پس از اینجا ارزش مادری آشکارتر میگردد؛ چون «هر کس که مسئولیت بیشتری دارد، نشانه آن است که اگر به این مسئولیتها با دید تکریم بنگرد، به خدا نزدیکتر است.»[۶]
جایگاه مادری در عصر نوین
دنیای امروز با فناوریهای پیشرفته و تجربه راههای گوناگون، تاکنون نتوانسته است برای مادر جایگزینی معرفی نماید؛ بلکه با کمال تأسف، گسترش علم و تحوّلات صنعتی و اقتصادی، زنان را از کانون خانواده به بازار کار و میدان مسابقه تبرّج و خودآرایی کشانیده و ارزش مادری را از آنان گرفته است. به گونهای که برخی از زنان به تجرّد و نداشتن فرزند و به فعالیتهای اقتصادی در بیرون از خانه افتخار میکنند و آن را نشانه رشدیافتگی و استقلال خود به شمار میآورند.
نتیجه این تفکرها و اقدامها آن است که امروزه نظام سرمایهداری و جریان ضد خانواده، با کمک خودِ زنان، بنیان خانواده را به سوی تزلزل و فروپاشی سوق میدهند و به نظر میآید که علت این نابسامانیها، بیتوجهی به نقش مادر و ناآگاهی از رسالت مادری از سوی زنان و دختران جامعه است که ریشه این بی توجهی، در دوری از خدای متعال، رشد باورهای دنیاگرایانه و گسترش روحیه مسئولیت گریزی است.
به گفته یکی از اندیشمندان غربی: «انسانهای امروزی به گونهای آموزش میبینند تا مخالف تعهدهای دائم و همبستگیمحور باشند. برای انسان امروز، حرف آخرِ هر قرارداد اجتماعی، واژه فرار است.»[۷] شکی در این نیست که اینگونه تفکرها برخاسته از هویّتِ فردگرایی و لذتطلبی است که همین امر در عصر نوین، عامل اصلی مشکلات ما در سبک زندگی است و موجب تنزّل جایگاه مادری در نظر زنان و دختران گردیده است، در حالی که کشور ما به دلیل شرقی بودن و برخورداری از آموزههای وحیانی، باید کشوری دینمدار، خانواده‌گرا و مسئولیتپذیر باشد.
ارزش واقعی زن
از آیات و روایات اسلامی چنین برمیآید که وجود زن – بر خلاف طرز تفکر برخی از زنان امروزی – زمانی ارزشمند میگردد که در جایگاه مادری خود ایفای نقش کند. همان نقشی که بیبدیل و شاهکار آفرینش است. به این جهت، روایاتی که در آداب ازدواج و تشکیل خانواده وارد شده است، درباره انتخاب همسر، برای فرزندآوری و مهربانیِ زن ارزش خاصی قائل شدهاند. از جمله پیامبر اکرم(ص) فرمود: «تَزَوَّجوا بِکراً وَلوداً وَ لا تَزَوَّجُوا حَسَنَاءَ جَمیلَهً عاقِراً، فَإِنّی اُباهی بِکُمُ الاُمَمَ یَومَ القِیامَهِ[۸]؛ با دوشیزه زایا ازدواج کنید و با زیباى خوش چهرۀ نازا ازدواج نکنید؛ بىتردید من در روز قیامت به [جمعیّت] شما بر دیگر امتها افتخار میکنم.»
امام صادق(ع) نیز فرمود: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ(ص) فَقَالَ: یَا نَبِیَّ اللَّهِ إِنَ لِی ابْنَهَ عَمٍ قَدْ رَضِیتُ جَمَالَهَا وَ حُسْنَهَا وَ دِینَهَا وَ لَکِنَّهَا عَاقِرٌ فَقَالَ لَا تَزَوَّجْهَا[۹]؛مردى به پیامبر خدا(ص) عرض کرد: یا رسول خدا! دختر عمویى دارم که زیبایى و نیکویى و دیندارى او را پسندیده ام؛ اما نازاست. پیامبر(ص) فرمود: با او ازدواج مکن»!
همچنین «سُنَن أبى داود» به نقل از «مَعقل بن یَسار» مینویسد: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَى رَسُولِ اللهِ(ص) فَقَالَ: إِنّی أَصَبْتُ اِمْرَأَهً ذَاتُ حُسْنٍ وَ جَمَالٍ، وَ إِنَّهَا لَا تَلد أ فَأَتَزَوَّجَهَا؟ قَالَ: “لَا” ثُمَّ أَتَاهُ الثَّانِیَهُ فَنَهَاهُ، ثُمَّ أَتَاهُ الثَالِثَهُ فَقَالَ: “تَزَوَّجُوا الْوَدُودُ الْوَلوُدُ فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الأُمَمَ یَوْمَ القِیَامَهِ“؛[۱۰] مردى نزد پیامبر اکرم آمد و گفت: من به زنى خانواده دار و زیبا برخورده ام؛ ولى بچه نمىزاید. آیا با او ازدواج کنم؟ [پیامبر(ص)] فرمود: “نه!” دوباره نزد پیامبر(ص) آمد و ایشان او را نهى کرد، سه باره آمد تا پیامبر(ص) فرمود: با زن مهربانِ بچه زا ازدواج کنید؛ به درستی که من معارضه میکنم به [زیاد بودن] شما بر دیگر امتها در روز قیامت.»
بنابراین به روشنی پیداست که یکی از حکمتهای تشکیل خانواده «بقای نسل» و «فرزندآوری» است که همین امر، شاخص خوبی و آگاهی از ارزش و جایگاه مادری در آموزه های دینی است؛ چون زمانی خانواده شکل خواهد گرفت که زنان در مقام مادری و تربیت فرزند ایفای نقش کنند. به این دلیل، رهبر معظّم انقلاب اسلامی> بارها زنان جامعه را به جایگاه زن و رسالت او در خانواده توجه داده و فرموده اند: «فرزندآوری یکی از مهمترین مجاهدتهای زنان و وظایف آنان است.»[۱۱] و نیز فرموده اند: «خانه داری یک شغل است؛ شغل بزرگ، شغل حساس، شغل آینده ساز. مهمترین کار برای زن این است که زندگی را سر پا نگهدارد.»[۱۲]
تبیین رسالت مادری
سؤال جدی این است که: رسالت مادری در چیست؟ آنچه از متون اسلامی فهمیده میشود این است که رسالت مادری، حفظ مصالح چهارگانه است که در ادامه به ترتیب اهمیت به آنها اشاره میکنیم:
۱. حفظ دین همسر:
رسالت زن و مادری زمانی آشکار میگردد که گوشه ای از اسرار و رموز ازدواج از منظر اسلام معلوم گردد. از نگاه روایات اسلامی، زن نه تنها ابزار و ملعبه مرد نیست؛ بلکه همچون پناهگاهی امن است که مرد را از پرتگاه تباهی و دوزخ میره اند. دلیل این سخن، بیان معروفی است که رسول اکرم(ص) فرمود: «مَنْ تَزَوَّجَ أَحْرَزَ نِصْفَ دِینِهِ؛[۱۳] هر کس ازدواج کند، نصف دینش را حفظ کرده است.»
پس «مرد و زنی که با یکدیگر پیوند زناشویی ببندند، هر کدام نصف دینِ خود را حفظ نموده اند؛ یعنی هویتِ مرد و زن در ازدواج برای همدیگر، یک هویت دینی است، نه غریزی و آمیزش حیوانی!»[۱۴] چنین نگاه الهی و بینش آسمانی به ازدواج و تشکیل خانواده، نشانگر آن است که زن در کانون خانواده همچون مرد؛ بلکه سنگینتر، رسالتی سنگین بر عهده دارد که آن «حفظ دین و صیانت از حریم ایمان همسر» میباشد.
به عبارت دیگر زن، محور تولید ایمان و تقویت دینباوری است. از این جهت، رسول اکرم(ص) با توجه این نکته اساسی فرمود: «مَن رَزَقَهُ اللّهُ امرَأَهً صالِحَهً فَقَد أعانَهُ عَلى شَطرِ دینِهِ، فَلیَتَّقِ اللّهَ فِی الشَّطرِ الثّانی؛[۱۵] هر کس که خداوند زنى شایسته روزىاش کند، او را در نیمى از دینش کمک کرده است، پس در نیمه دوم باید تقوای الهى پیشه کند.»
بر مبنای روایات یاد شده، معلوم میشود که نیمی از تهدیدی که انسان درباره دین خود میبیند، از طرف طغیانهای جنسی است که رقم خیلی بالایی است.[۱۶] اسلام همین غریزه جنسی را پشتوانه بنای خانواده؛ یعنی وسیله استحکام خانواده قرار داده است؛ وقتی زن و مرد عفیف، متدین و خداترساند و طبق دستور اسلام از گناه در باب غریزه جنسی اجتناب میکنند، طبعاً نیاز زن و مرد به یکدیگر در این مورد بیشتر خواهد شد و وقتی به همدیگر زیادتر احتیاج داشتند، این بنای خانواده – که پایه اصلیاش زن و مرد است – مستحکمتر خواهد شد. اسلام میخواهد این پشتوانه را از خانواده نگیرد و انسانها بیرون از محیط خانواده این غریزه را اشباع نکنند.[۱۷] که در آن صورت، تباهی و سقوط خانواده حتمی میبود.
در نتیجه، مراقبت از ایمان همسر و استحکام بخشی آن، از جمله رسالتهای سترگ زن در محیط خانواده میباشد.
۲. فرزندآوری و حفظ نسل:
از مجموع روایاتی که ویژگیهای بهترین زنان را گزارش نموده و سفارش میکنند که با چنین زنانی ازدواج نمایید، به دست میآید که اسلام برای زنان در جامعه اسلامی چه وظایف و مسئولیتهایی را در نظر گرفته است. خصوصیاتی همچون پاکدامنی و فرزندآوری بیش از سایر ویژگیها مورد توجه قرار گرفته است. به عنوان نمونه: پیامبر اکرم(ص) فرمود: «خَیْرُ نِسَائِکُم اَلْعَفِیفَهُ الغَلِمَهُ؛[۱۸] بهترین زنان شما آن است که پاکدامن و راغب به همسر باشد.»
و نیز فرمود: «إنَّ خَیرَ نِسَائِکُمُ الوَلُودُ الْوَدُودُ الْعَفِیفَهُ، الْعَزِیزَهُ فِی أَهْلِهَا، الذَّلِیلَهُ مَعَ بَعْلِها؛[۱۹] بهترین زنان شما، زنى است که بچهآورتر، مهربانتر، پاکدامنتر، نزد فامیلش عزیز و محترم و در مقابل شوهر متواضع و فروتن باشد.»
از سوی دیگر، فلسفه ازدواج و تحریم زنا در اسلام، دلالت بر این دارد که مادر باید خود را برای فرزندآوری مهیّا ساخته، هرگز نطفه بیگانه و فاسد را نپذیرد تا مقدمات نسل پاکیزه و صالح فراهم گردد؛ زیرا اسلام برای تداوم شبکه های خویشاوندی و انتقال نظام مند ارث و… بر لزوم حفظ دامن از گناه تأکید کرده است. در روایتی میخوانیم: شخصی از امام صادق(ع) پرسید: چرا خداوند زنا را حرام کرد؟ حضرت فرمود: «به سبب مفاسدی که در آن است. از جمله زوال نظام ارث و قطع شدن سلسله نسب اشخاص. چه بسا زنی که مرتکب زنا شده، نمیداند بارداری او مستند به رابطه جنسی با کدام مرد است و فرزندی که متولد شده، پدرش را نمیشناسد و در نتیجه از نعمت پیوند خویشاوندی و آشنایی با نزدیکان بیبهره خواهد بود.»[۲۰]
یکی دیگر از دلایل حفظ نسل از سوی مادران آن است که قرآن کریم فرمود: وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُم[ [۲۱]؛ «و فرزندانتان را از بیم فقر نکشید. ما شما و آنها را روزى مىدهیم.» و نیز فرمود: وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبیراً[[۲۲]؛ «و فرزندان خود را از ترس فقر و تنگدستى نکشید، ماییم که آنها و شما را روزى مىدهیم. حقاً که کشتن آنها گناهى بزرگ است.»
همچنین در جای دیگر فرمود: لَا تُضَارَّ والِدَهٌ بِوَلَدِها وَ لَا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِه[[۲۳]؛ «و نباید مادر و پدر (به خاطر اختلافات خود) به فرزند خود ضرر و آسیب برسانند.»
بر اساس این دستورها، مادر در زمان حمل کودک، در راستای مصلحت حفظ نفس، حق مصرف خوردنیها، نوشیدنیها و پوشیدنیهایی که برای کودک آسیب زا هستند و یا حقّ کشتن (سقط) وی را ندارد؛ چون زن امانتدار الهی و دستگاه صناعت صُنع خداست و نباید در چنین امانتی خیانت کند؛ زیرا یکی از رسالتهای زنان، تولید نسل و حفظ آن است.
۳. حفظ عقل و اخلاق فرزندان:
مراقبت از روحیات توحیدیِ فرزندان نیز از جمله وظایف مادران به شمار میآید. رسول اکرم(ص) فرمود: «الشَّقِیُّ مَنْ شَقِیَ فِی بَطْنِ أُمِّهِ؛[۲۴] بدبخت کسی است که در شکم مادرش به بدبختی رسیده است.»؛ یعنی بنیان شخصیت فرزندان در رَحِم مادر شکل میگیرد؛ زیرا تغذیه مادی و معنوی مادر در فرزند او نیز تأثیر میگذارد. بنابراین، نقشی که مادر در حفاظت عقلانی و اخلاقی فرزندان بر عهده دارد، نقشی اساسی و غیرقابل انکار است؛ چراکه مادر میتواند از آغاز حمل، بذر عقلانیّت یا بیخردی و پوچی را در فرزند بپروراند.
حفظ عقل و اخلاق در شریعت اسلامی با تحریم خمر، حرمت غنا و احکام سلبی مربوط به حد شُرب خمر مورد تأکید است و علت آن این است که: «در مدت سی ماه، کودک از مادر تغذیه میکند. مادر مسئول حفظ دو نفر است و دو تکلیف دارد؛ یکی برای خود و دیگری برای کودک. پدر، در اصلِ نطفه موظّف است حلال بخورد و اگر بعداً مبتلا به حرام شد، ارتباط تنگاتنگی با پرورش کودک ندارد؛ زیرا غذای حرام پدر در جهاز گوارشی پدر هضم میشود؛ اما غذای مادر در دستگاه گوارشیِ او تبدیل به شیر میشود و کودک تغذیه میکند. او موظّف است به کودک حلال بدهد و خود حلال بخورد. در غذای روحانی نیز چنین است؛ اگر مرد خاطره بدی، خیال و هوس بدی در سر بپروراند، خود را میسوزاند. خیال گناه و خاطره تلخ در درون مرد علیه خود اوست؛ اما خیال باطل و حرام و اندیشه گناه و خاطرات تلخ برای زن، علیه دو نفر خواهد بود.»[۲۵]
همچنین پرورش قدرت تفکر، تعقّل و اندیشه کودک پس از تولد و رشد یافتن، از دیگر رسالتهای مهم مادر به شمار میآید.
۴. حفظ اموال و اسرار خانوادگی:
وظیفه مهم دیگر زن این است که در غیاب شوهر، از هر جهت امانتدار باشد. قرآن کریم بانوان شایسته را چنین توصیف مىفرماید:فَالصَّلِحَاتُ قَانِتَاتٌ حَافِظَاتٌ لّلْغَیْبِ بِمَا حَفِظَ اللَّهُ[[۲۶]؛ «زنان شایسته، زنانى خاضع [در برابر نظام خانواده]اند که در غیاب همسر، اسرار و حقوق او را که خدا براى او قرار داده، حفظ مىکنند.»
این سخن، در ادامه آیه قبل و اشاره به وظیفه اختصاصى زن در زندگى خانوادگى است و ضمن تأکید بر اینکه بانوان صالح و شایسته، علاوه بر اینکه ریاستِ شوهر را در اداره امور زندگى مىپذیرند و در برابر نظام خانواده تمکین مىنمایند، نه تنها در حضور شوهر؛ بلکه در غیاب او نیز از هر جهت امانتدارند و عفّت خود و اسرار و اموال خانوادگى را نگهبان هستند و در برابر حقوقى که خدای متعال براى آنها مقرّر داشته است، وظایف خود را به خوبى انجام مىدهند و مرتکب خیانت نمىشوند، چنان که در روایتى از پیامبر اکرم(ص) آمده است: «لِلرَّجُلِ عَلَى المَرأهِ أن تَلزَمَ بَیتَهُ، و تَوَدَّدَهُ و تُحِبَّهُ و تُشفِقَهُ، و تَجتَنِبَ سَخَطَهُ و تَتَّبِعَ مَرضاتَهُ، وتوفی بِعَهدِهِ و وَعدِهِ، و تَتَّقی صَولاتِهِ، و لا تُشرِکَ مَعَهُ أحَدا فی أولادِهِ، و لا تُهینَهُ و لا تُشقِیَهُ، و لا تَخونَهُ؛[۲۷] مرد را بر همسرش این حق است که در خانهاش بنشیند و به او محبّت و عشق و شفقت بورزد. از به خشم آوردن او دورى کند و در پىِ به دست آوردن خشنودى او باشد. به عهد و وعدهاش با او وفا کند. از عصبانی کردن او بپرهیزد. کسى را در فرزندانش با وى شریک نگرداند. به او اهانت نکند و رنجش ندهد. در حضور او و نیز در اموالش به او خیانت نکند.»
___________________________________________
[۱]. درس اخلاق آیتالله جوادی آملی، ۳/۳/۱۳۹۳ش.
[۲]. حج/ ۵.
[۳] . آل عمران/ ۶.
[۴]. بقره/ ۸۳.
[۵]. احقاف/ ۱۵.
[۶]. زن در آیینه جلال و جمال، عبدالله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء، قم، چاپ چهارم، زمستان ۱۳۷۸ش، ص۱۸۱.
[۷]. جنگ علیه خانواده، ویلیام گاردنر، ص۵۳، به نقل از: جری مولر، برگردان و تلخیص: معصومه محمدی، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، چاپ دوم، زمستان ۱۳۸۷ش.
[۸]. وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، مؤسسه آلالبیت(، قم، ۱۴۰۹ ق، ج۲۰، ص۵۴.
[۹]. کافی، کلینی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ ق، ج۵، ص۳۳۳.
[۱۰]. سُبل الهدی، صالحی شامی، دارالکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۴ ق، ج۹، ص۲۹۰.
[۱۱]. بیانات امام خامنهای در دیدار با جمعی از مداحان، ۱۱/۲/۱۳۹۲.
[۱۲]. همان در خطبه عقد، تاریخ ۸/۳/۱۳۸۱ش.
[۱۳]. کافی، کلینی، ج۱۰، ص۵۸۲، ح ۹۴۵۶.
[۱۴]. زن در آیینه جلال و جمال، ص۳۳۹.
[۱۵]. تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ری شهری، ص۵۲، ح ۵۶.
[۱۶]. مطلع عشق، سیدعلی حسینی خامنهای>، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ بیست و هفتم، ۱۳۸۹ش، ص۱۳.
[۱۷] . همان، ص۳۰.
[۱۸] . کافی، ج۵، ص۳۲۴، ح ۳؛ وسائل الشیعه، شیخ حرّ عاملی، تهران، ج۲۰، ص۳۰، ح ۲۴۹۴۷.
[۱۹]. کافی، ج۵، ح ۱؛ وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۲۸، ح ۲۴۹۴۲.
[۲۰] . وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۲۵۲.
[۲۱]. انعام/ ۱۵۱.
[۲۲]. اسراء/ ۳۱.
[۲۳]. بقره/ ۲۳۳.
[۲۴]. کافى، ج۱۵، ص۲۰۴. رسالت مادری
[۲۵]. زن در آیینه جلال و جمال، صص ۱۷۹ – ۱۸۰. رسالت مادری
[۲۶]. نساء/ ۳۴. رسالت مادری
[۲۷]. مستدرک الوسائل، میرزا حسین بن محمدتقى نوری، مؤسسه آلالبیت(، قم چاپ اول، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۲۴۴. رسالت مادری
علی ملکوتی نیا
