کلمه «ولیّ» در آیه «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّه » به چه دلیل بر معنای «سرپرست و رهبری» دلالت دارد؟ و آیا احادیثی که می گویند این آیه در شأن علی ـ علیه السّلام ـ است، متواتر می‌باشند؟
چون که سؤال دارای دو قسمت است، لذا جواب هم دو قسمت می شود:
۱ . جواب قسمت اول: کلمه «ولی» و «اولیاء» نزدیک به هفتاد بار در قرآن کریم استعمال شده و در معانی مختلفی به کار رفته از قبیل: ناصر[۱]، معبود[۲]، راهنما[۳] و در بسیاری از آیات، ولی به معنای سرپرست و صاحب اختیار به کار رفته است، نمونه‌هایی از آیات:
الف) «وَ هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ الْغَیْثَ مِنْ بَعْدِ ما قَنَطُوا وَ یَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلِیُّ الْحَمِید »[4] او کسی است که باران سودمند را پس از آن که مأیوس شدند نازل می‌کند و رحمت خویش را می‌گستراند و او ولی و سرپرست ستوده است، ولی در اینجا به معنای سرپرست و صاحب اختیار می‌باشد، البته ولایت در این آیه شریفه، ولایت تکوینه است.
ب) «وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطانا »[5]
و آن کس که مظلوم کشته شده برای ولی و سرپرست او سلطه و حق قصاص قرار دادیم، ولی در این آیه در رابطه با ولایت تشریعی است و به معنای سرپرست و صاحب اختیار به کار رفته است؛ زیرا حق قصاص برای دوست مقتول ثابت نیست بلکه برای وارث و ولی او ثابت است.
در آیات دیگر هم ولی به معنای سرپرست و رهبر و صاحب اختیار بکار رفته است.[۶]
نتیجه این که کلمه ولی در آیات قرآن در معانی مختلفی به کار رفته است، ولی در اکثر موارد به معنای سرپرست و صاحب اختیار است.
منظور از «ولیّ» در آیه مورد بحث
منظور از ولیّ در آیه ولایت چیست؟ آیا ولیّ در این آیه به معنای دوست و یار و یاور است؟ این که برخلاف اکثر موارد استعمال این کلمه در سراسر قرآن کریم است، پس انصاف این است که «ولیّ» در این آیه به معنای سرپرست و رهبر و صاحب‌اختیار است نه به معنای دوست و یار و یاور زیرا:
اولاً: «انّما» که در صدر آیه آمده دلیل بر حصر است یعنی فقط این سه دسته ولیّ مؤمنان هستند نه غیر آنها در حالی که اگر ولیّ به معنای دوست باشد حصر معنی نخواهد داشت؛ زیرا در این صورت واضح است که غیر از سه گروه فوق کسان دیگری هم دوست، یار و یاور مؤمنان هستند، علاوه بر این که اگر ولیّ به معنای یار و یاور باشد این همه قید برای «الّذین آمنوا» لازم نبود که در حال اقامه نماز، زکات بدهند؛ زیرا همه مؤمنان حتی در غیر حال نماز و بلکه حتی مؤمن بی‌نماز، می‌تواند دوست، یار و یاور برادر مسلمان خویش باشد.
بنابراین، از کلمه «انّما» که دلالت بر حصر می‌کند و قیود متعددی که در مورد «الذین آمنوا» آمده است استفاده می‌شود که ولایت در آیه شریفه به معنای دوستی و نصرت نیست بلکه به معنای سرپرستی و صاحب‌اختیار بودن است، خداوند، پیامبر و مؤمنین (با آن شرایطی که در آیه آمده) ولی و صاحب اختیار و رهبر و سرپرست شما می‌باشند.
ثانیاً: آیه ۵۶ سوره مائده که بعد از آیه مورد بحث آمده است، بهترین قرینه و دلیل بر مدّعای ماست، خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: « وَ مَنْ یَتَوَلَّ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُون؛و کسانی که ولایت خدا و پیامر او و افراد با ایمان را بپذیرند (پیروزند زیرا) حزب و جمعیت خدا پیروز است.
حزب به معنای جمعیت متشکل است، پیروزی یک حزب به معنای غلبه و پیروزی آنها در یک حرکت و جهش اجتماعی است، بنابراین، از آیه شریفه که در ارتباط با آیه قبل مورد بحث است و ظاهراً هم زمان نازل شده‌اند، استفاده می‌شود که ولایت مطرح شده در آیه مذکور یک ولایت سیاسی و حکومتی است، بنابراین معنای آیه چنین می‌شود: کسی که حکومت خدا و پیامبر و حکومت الذین آمنوا… را بپذیرد چنین حزب و جمعیتی پیروز است.
در نتیجه با تفکر و تعمّق در کلمه کلمه و جمله جمله آیه ولایت و با صرف‌نظر از روایات فراوانی که در تفسیر آیه وارد شده است، معلوم می‌شود که ولیّ در آیه به معنای امام و پیشوا و سرپرست است و هر کس حکومت خدا و رسول و «الذین آمنوا» را با آن شرایطی که در آیه آمده است بپذیرد پیروز و منصور خواهد بود.
۲ . اما جواب از قمست دوم سؤال که پرسیده شده آیا احادیثی که می‌گویند: این آیه در شأن علی ـ علیه السّلام ـ است متواتر می‌باشند؟
مرحوم محدث بحرانی در غایه المرام ۲۴ حدیث از منابع اهل سنت و ۱۹ روایت از منابع و مصادر شیعه نقل کرده است که مجموعاً ۴۳ حدیث می‌شود، بنابراین روایاتی که پیرامون این آیه وارد شده متواتر هستند، علاوه بر این علّامه امینی در کتاب بی‌نظیرش «الغدیر» از بیست منبع معروف اهل سنت روایاتی پیرامون آیه شریفه محل بحث، نقل می‌کند، منابع معروفی چون تفسیر طبری، تفسیر اسباب النزول، تفسیر فخر رازی، تذکره سبط ابن جوزی، الصواعق ابن حجر، نورالابصار شبلنجی و تفسیر ابن کثیر و مانند آن که از اعتبار خاصی در نزد اهل سنت برخوردار هستند. راویان این احادیث ده نفر از صحابه معروف به شرح زیر می‌باشند:
۱ . ابن عباس 2 . عمار یاسر 3 . جابر بن عبدالله انصاری ۴ . ابوذر غفاری 5 . انس بن مالک 6 . عبدالله بن سلام 7 . مسلمه بن کهیل 8 . عبدالله بن غالب 9 . عقبه بن حکیم ۱۰ . عبدالله بن اُبّی
علاوه بر این از شخص حضرت علی ـ علیه السّلام ـ نیز روایاتی در شأن نزول آیه شریفه نقل شده است و آن حضرت بارها به این آیه استدلال کرده است.[۷]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. آیات ولایت در قرآن، آیت الله مکارم شیرازی.
۲ . رهبری امام علی ـ علیه السّلام ـ در قرآن و سنت، محمدجعفر امامی (ترجمه المراجعات، نوشته: سید شرف‌الدین موسوی).
نامه‌های سی و ششم تا نامه چهل و نهم.
۳ . پیام قرآن. ج ۹، آیت الله مکارم شیرازی، ص ۲۰۱ و ۲۰۲.
پی نوشت ها:
[۱] . بقره/ ۱۰۷.
[۲] . بقره/ ۲۵۷.
[۳] . کهف/ ۱۷.
[۴] . شوری/ ۲۸.
[۵] . اسراء/ ۳۳.
[۶] . بقره/ ۲۸۲، انفال/ ۳۴؛ مریم/ ۵.
[۷] . مکارم شیرازی، ناصر، آیات ولایت در قرآن، انتشارات نسل جوان، چاپ اول، سال ۱۳۸۱.
منبع: اندیشه قم
