معرفی کتاب «من لا یحضره الفقیه»

رهروان ولایت ـ کتاب «من لا یحضره الفقیه» اثر «ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه قمی» معروف به «شیخ صدوق»(متوفی ۳۸۱ ق) است. شیخ صدوق از مهم‌ترین علمای شیعه محسوب می‌شود که مورد وثوق تمام علمای شیعه قرار داشته است. تا آن‌جا که شخصیتی چون شیخ طوسی(متوفی ۴۶۰ ق) می‌گوید: «محمد بن علی بن حسین، حافظ احادیث، آگاه به فقه و رجال، و حدیث‌شناس بود که در حفظ و کثرت علم، مثل او در میان قمی‌ها دیده نشد». هم‌چنین نجاشی رجالی معروف(متوفی ۴۵۰ ق) در وصف او می‌گوید: «شیخ ما و فقیه ما… که وارد بغداد شد و با این‌که کم سن و سال بود شیوخ طایفه از او حدیث می‌شنیدند».[۱] این کتاب در شمار کتب اربعه شیعه است [۲] که از معتبرترین کتب شیعه به‌حساب می‌آید و موضوع اصلی آن احکام فقهی می‌باشد.

علت تألیف کتاب
بخشی از زندگانی شیخ صدوق به سفرهای علمی و تبلیغی گذشت او به هر شهری وارد می‌شد به دنبال نخبگان آن شهر می‌گشت و از دانش آنان بهره می‌گرفت و نیز علاقه‌مندان علوم دینی را از منبع سرشار اندوخته‌های خود سیراب می‌کرد. شیخ صدوق در یکی از سفرهای علمی خود مدتی در «قصبه ایلاق» از توابع «بلخ» ساکن بود. این کتاب را در آن‌جا و به درخواست یکی از سادات بزرگوار شهر بلخ به نام «شریف الدین ابوعبدالله محمد بن حسین» معروف به «نعمت» نگاشته است. سید شریف الدین از شیخ صدوق درخواست کرده بود کتابی مانند کتاب «من لا یحضره الطبیب» که «محمد بن ذکریای» رازی در علم طب نوشته است را در فقه بنویسد تا مورد استفاده کسانی قرار گیرد که به علما و فقهای بزرگ دسترسی ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعی و وظایف خودآگاه گردند.[۳] شیخ صدوق نیز پس از پذیرفتن این درخواست در ابتدای کتاب می‌نویسد «من در این کتاب بنا ندارم تا هر چه روایت‌ شده را نقل کنم، بلکه فقط آن روایاتی را نقل می‌کنم که آن‌ها را صحیح و معتبر می‌دانم و به آن فتوا می‌دهم و عقیده دارم که میان من و خداوند حجت است».[۴] این عبارت شیخ صدوق بیان‌گر اهتمام ایشان به این کتاب و اعتبار روایات این کتاب است.

سبک نگارش
در قرون اولیه اسلامی فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه (علیهم‌السلام) اکتفا می‌کردند و به خود اجازه فتوا دادن را نمی‌دادند، چراکه آنان را مرتبط با مرکز وحی و معدن حکمت می‌دانستند. حتی اگر می‌خواستند کتابی غیر روایی به نگارش درآورند سعی می‌کردند، تا از الفاظ روایات استفاده کنند و سخنی غیر از سخن اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) ننویسند. شیخ صدوق هم در تألیف این کتاب از همین روش بهره برده است.

شیخ صدوق در این کتاب فقط نام اولین راوی را که از امام (علیه‌السلام) روایت کرده آورده و در آخر کتاب در بخش جداگانه‌ای با عنوان «مشیخه» سند خود را به آن راوی نقل می‌کند تا روایات از حالت ارسال خارج‌شده و اصطلاحاً مسند شوند و استفاده از آن برای مراجعه‌کنندگان آسان‌تر گردد.

بعد از ایشان از زمان شاگردشان «شیخ مفید» کم‌کم این سبک تغییر کرد، زیرا با تغییر نیازهای روز و هجوم شبهات و ایرادات مخالفان و دشمنان اسلام و ورود فلسفه غرب به جهان اسلام و عقاید و افکار انحرافی، علمای ما مجبور به پاسخ‌گویی شدند و درصدد حل آن شبهات برآمدند و شیوه‌ای نو در تألیفات علما و فقهای شیعه پدیدار گشت.

محتوای کتاب
این کتاب مجموعه‌ای از روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) درباره مسائل مختلف فقهی‌ست. این کتاب یکی از ارزش‌مندترین منابع روایی شیعه به شمار می‌آید و یکی از چهار کتاب معتبر روایی شیعه است و هر مجتهد در اجتهاد و استنباط احکام شرعی باید به روایات آن توجه داشته باشد. این اثر از زمان نگارش مورد توجه و استقبال علمای شیعه قرار گرفت و پیوسته در مجموعه‌های بزرگ و کوچک روایی به آن استناد شده و از آن روایت نقل کرده‌اند.

شیخ صدوق در این کتاب حدود ۶ هزار روایت نقل کرده است که عموماً درباره مباحث فقهی و احکام شرعی است. در یکی از مهم‌ترین چاپ‌های این کتاب که به همت موسسه انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با تحقیق استاد علی‌اکبر غفاری در سال ۱۴۱۳ ق چاپ و منتشر شده است این کتاب را در چهار جلد سامان داده‌اند.
در جلد اول پس از مقدمه‌ی محقق کتاب، روایات احکام آب‌ها، طهارت و نماز آورده شده است.
جلد دوم ابواب زکات، روزه، حج و … را در خود گنجانده است.
جلد سوم به ابواب قضا، وکالت، کفالت، ازدواج، طلاق، صید و ذبایح و … پرداخته است.
جلد چهارم حدود، دیات، وصیت و … را در احکام فقهی آورده است و بخشی نیز تخت عنوان مشیخه در پایان کتاب دارد که به راویان احادیث این کتاب مربوط است.

————————————————-
پی‌نوشت
[۱]. من لایحضره الفقیه، محمدبن علی ابن بابویه، شیخ صدوق، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،۱۴۱۳ ق، مقدمه مصحح، ص۶.
[۲].  اصول اربعه یا کتب اربعه نام چهار مجموعه کتاب حدیثی است که از معتبرترین کتاب‌های حدیثی شیعه از حیث سند محسوب می‌شوند و عبارتند از:
الف) الکافی (اصول، فروع، روضه) نوشته کلینی محمد بن یعقوب متوفای ۳۲۸ ه.ق .تعداد احادیث کافی ۱۶۱۹۹ ، می‌باشد.
ب) من لا یحضره الفقیه نوشته مرحوم محمد بن بابویه معروف به شیخ صدوق (۳۰۶ ـ ۳۸۱ ه.ق) که حاوی ۵۹۶۳ حدیث می‌باشد.
ج) تهذیب الاحکام که دارای ۱۳۵۹۰ حدیث می‌باشد و نویسنده آن محمد بن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (۳۸۵ ـ ۴۶۰ ه.ق) می باشد.
د) الاستبصار که باز نوشته مرحوم شیخ طوسی است و دارای ۶۵۳۱ حدیث می باشد.
[۳].  ج۱، ص۲-۱.
[۴]. همان، ج۱، ص۳.
مطالعه کتاب
معرفی اثری دیگر از «شیخ صدوق»