مختصری از سیره اخلاقی حضرت محمد (ص) و احادیثی گرانبها از ایشان
مختصری از سیره اخلاقی حضرت محمد (ص) و احادیثی گرانبها از ایشان
حضرت محمد (ص)
مُحَمَّد بن عَبدُاللّه بن عَبدُالمُطّلِب بن هاشم (عام الفیل–۱۱ق) پیامبر اسلام، از پیامبران اولوالعزم و آخرین پیامبر الهی. معجزه اصلی او قرآن است و مردم را به یکتاپرستی و اخلاق نیک دعوت کرد.
حضرت محمد(ص) در جامعه مُشرک جزیره العرب به دنیا آمد، اما از بتپرستی و نزدیک شدن به زشتیهای رفتاری رایج در جامعه پرهیز میکرد. در چهل سالگی به پیامبری رسید و مهم ترین پیامش دعوت به توحید بود. هدف از بعثتش را تکمیل فضایل اخلاقی معرفی کرد. مشرکان مکه سالها او و پیروانش را آزردند، ولی آنان از اسلام دست برنداشتند. حضرت محمد(ص) پس از ۱۳ سال دعوت به اسلام در مکه، به مدینه رفت و این هجرت، مبدأ تاریخ اسلامی شد.
با کوشش پیامبر(ص) تقریبا تمام شبه جزیره عربستان در زمان حیات او به اسلام گروید. در دورههای بعد، گسترش اسلام ادامه یافت و به تدریج اسلام دینی جهانی شد.
براساس حدیث ثقلین، پیامبر(ص) به مسلمانان سفارش کرد که پس از وی به قرآن و عترت او پناه ببرند و از آن دو جدا نشوند و در مناسبتهای گوناگون، از جمله در واقعه غدیر، امام علی (ع) را جانشین خویش معرفی کرد.
پیامبر در ۲۵ سالگی با خدیجه ازدواج کرد و حدود ۲۵ سال با او زندگی کرد. پس از وفات خدیجه، پیامبر با همسران دیگری ازدواج کرد. فرزندان پیامبر از خدیجه و ماریه بودند و همه آنها جز فاطمه(س) در زمان حیات پیامبر از دنیا رفتند.
سیره اخلاقی حضرت محمد(ص)
قرآن کریم پیامبر را با عبارت إنک لعلی خلق عظیم (ترجمه: ای پیامبر تو دارای اخلاق بزرگی هستی)[ قلم–۴] میستاید. از طرفی نیز پیامبر (ص) هدف بعثت خود را به کمال رساندن مکارم اخلاق میدانست.(۱) بر این اساس شناخت سیره اخلاقی پیامبر (ص) در طول تاریخ اهمیت بسیاری داشته و کتابها و پژوهشهای بسیاری به آن پرداختهاند. به عنوان مثال میتوان از قدیمیترین منابعی که به سیره اخلاقی پیامبر (ص) اختصاص داشته یاد کرد. کتاب الشمائل النبویه و الخصائص المصطفویه تألیف محمد بن عیسی ترمذی (م۲۷۹ق)، اخلاق النبی و آدابه تألیف ابوالشیخ اصفهانی (م۳۶۹ق)، خَلق النبی و خُلقه از محمد بن عبدالله بن عبدالعزیز سجستانی (م۴۵۰ق) نمونههایی از این دست هستند.
کتابهای سیره اخلاقی پیامبر (ص) به جنبههای بسیار گستردهای از اخلاقیات رسول خدا (ص) پرداختهاند. در اخلاق معنوی پیامبر (ص) از اموری مانند عبادت، دعا، تهجد، توکل و … سخن به میان آمده است. اخلاق فردی پیامبر (ص) مباحثی همچون مهربانی و محبت، تواضع، ساده زیستی، معاشرت عمومی پیامبر (ص)، رفتار او با کودکان و جوانان، آراستگی ظاهری، نحوه سخن گفتن، خندهرویی، آداب غذا خوردن، انفاق، سخاوت، حلم، عفو، انجام کارهای شخصی، امانتداری، بهداشت فردی، یاری رساندن در انجام کارهای خانه و… را شامل میشود. اخلاق اجتماعی پیامبر (ص) نیز به مباحثی مانند احسان و کمک به نیازمندان، کارگشایی، مودت و الفتآفرینی و …(۲)
به نظافت و بوی خوش علاقه شدید داشت، هم خودش رعایت می کرد و هم به دیگران دستور می داد.به یاران و پیروان خود تاکید می نمود که تن و خانه خویش را پاکیزه و خوشبو نگه دارند.بخصوص روزهای جمعه وادارشان می کرد غسل کنند و خود را معطر سازند که بوی بد از آنها استشمام نشود، آنگاه در نماز جمعه حضور یابند.دازد.
تکیه نمی نمود.غالبا دو زانو می نشست.در مجالس، دایره وار می نشست تا مجلس، بالا و پایینی نداشته باشد و همه جایگاه مساوی داشته باشند.از اصحابش تفقد می کرد، اگر سه روز یکی از اصحاب را نمی دید سراغش را می گرفت، اگر مریض بود عیادت می کرد و اگر گرفتاری داشت کمکش می نمود.در مجالس، تنها به یک فرد نگاه نمی کرد و یک فرد را طرف خطاب قرار نمی داد، بلکه نگاههای خود را در میان جمع تقسیم می کرد.از اینکه بنشیند و دیگران خدمت کنند تنفر داشت، از جا برمی خاست و در کارها شرکت می کرد.می گفت: «خداوند کراهت دارد که بنده را ببیند که برای خود نسبت به دیگران امتیازی قائل شده است».کحل البصر/ص ۶۸.
از بیکاری و بطالت متنفر بود، می گفت: «خدایا!از کسالت و بی نشاطی، از سستی و تنبلی و از عجز و زبونی به تو پناه می برم.»مسلمانان را به کار کردن تشویق می کرد و می گفت: «عبادت هفتاد جزء دارد و بهترین جزء آن کسب حلال است.»
موضوعاتی که در سیره خانوادگی پیامبر (ص) مورد توجه قرار میگیرد اموری مانند رعایت عدالت میان همسران، توجه به نیازهای آنها، یاری رساندن در انجام کارهای خانه و … است.(۳) یکی از این موضوعات بحث از تعداد همسران پیامبر (ص) است. منابع تعداد همسران پیامبر را ۱۳، ۱۴ و برخی نیز ۱۵ نفر دانستهاند.(۴) در مورد همسرگزینیهای پیامبر (ص) گفته میشود آن حضرت در سن ۲۵ سالگی با حضرت خدیجه ازدواج کرد و ۲۵ سال زندگی مشترک با او داشت و در این مدت همسری غیر از او نداشت. ازدواجهای متعدد پیامبر (ص) در دهه آخر عمر ایشان که سنشان از ۵۰ سال گذشته بود و به منظور رفع مشکلاتی مانند اختلافات میان قبایل و … انجام میپذیرفت.(۵)
در یکی از گزارشهای قابل توجه در مورد سیره اخلاقی پیامبر (ص) نقل شده است که امام حسین (ع) از پدرش امام علی (ع) در مورد اخلاق پیامبر (ص) سوال میکند و امام علی (ع) توضیحات مفصلی در این باره میدهد که در بخشی از آن اینچنین آمده است:
وقت خود را به سه قسمت تقسیم میکرد: بخشی برای عبادت خدا، قسمتی برای انجام کارهای خانوادهاش و قسمتی برای خودش و از بخش مربوط به خود، قسمتی را به مردم اختصاص میداد و عام و خاص را میپذیرفت. برترین اصحاب در نظرش خیرخواهترین ایشان بود. کسانی که یاری دادن به مردم را بیشتر رعایت میکردند از نظر پیامبر (ص) گرامیتر بودند. در نشستن جایگاه معینی برای خود تعیین نکرده بود. هرگز خشن و سنگدل و پرخاشگر و بدزبان و عیبجو و مدیحهگر نبود، هیچکس از او مأیوس نمىشد، و هر کس به در خانه او مىآمد ناامید بازنمىگشت. سه چیز را از خود رها کرده بود: مجادله در سخن، پرگویى، و دخالت در کارى که به او مربوط نبود. و سه چیز را در مورد مردم رها کرده بود: کسى را مذمت نمىکرد، و سرزنش نمىفرمود، و از لغزشها و عیوب پنهانى مردم جستجو نمىکرد.(۶)
احادیثی از پیامبر اکرم (ص)
۱/عَلَیکُمْ بِمَکارِمِ الاْ خْلاقِ، فَإ نَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ بَعَثَنی بِها، وَ إ نَّ مِنْ مَکارِمِ الاْ خْلاقِ: اءنْ یعْفُوَالرَّجُلُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ، وَ یعْطِی مَنْ حَرَمَهُ، وَ یصِلَ مَنْ قَطَعَهُ، وَ اءنْ یعُودَ مَنْ لایعُودُهُ. [ – امالی طوسی ج ۲ ص ۹۲
بر شما باد رعایت مکارم اخلاق، که خداوند مرا بر آن ها مبعوث نمود، و بعضی از آن ها عبارتند از:کسی که بر تو ظلم کند به جهت غرض شخصی او را ببخش، کسی که تو را نسبت به چیزی محروم گرداند کمکش نما، با شخصی که با تو قطع دوستی کند رابطه دوستی داشته باش، شخصی که به دیدار تو نیاید به دیدارش برو.
۲/مَن عَلِمَ مِن أخِیهِ سَیِّئَهً فَسَتَرَها، سَتَرَ اللهُ عَلَیهِ یَومَ القِیامَهِ.
هر که از برادر خود گناهی بداند و آن را بپوشاند، خداوند در روز قیامت گناهان او را بپوشاند.) المعجم الکبیر طبرانی، ج ۱۹، ص ۴۴۰
۳/إنَّ العَبْدَ لَیُدْرِکُ بِحُسْنِ خُلْقِهِ دَرَجَهَ الصَّائِمِ القَائِم ِ.
بنده با خوشاخلاقی به مقام روزهگیر شبزندهدار میرسد.) بحار الأنوار، ج ۷۱، ص ۳۷۳
۴/أکْرِمُوا أوْلادَکُم وَأحْسِنُوا آدابَهُم یُغْفَرْ لَکُمْ.
به فرزندان خود احترام بگذارید و آنها را نیکو تربیت کنید تا مورد غفران پروردگار قرار گیرید.) بحارالأنوار، ج ۱۰۴، ص ۹۵
منابع:
- حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۱۷۳ـ۱۷۴.
- رک: متانت پور، «سیره اخلاقی پیامبر اکرم (ص)»، ص۱۰۷ـ۱۱۹، آرمون، اسدی، «نگرشی بر سیره اخلاقی پیامبر اکرم (ص)»، ص۹۷ـ۱۲۱، شیداییان، «سیره اخلاقی پیامبر اعظم (ص)»، ص۲۳ـ۳۶.
- داداشنژاد، «محمد رسول الله»، از هجرت تا بعثت، ج۱، ص۷۵ـ۷۶.
- داداشنژاد، «محمد رسول الله»، از هجرت تا بعثت، ج۱، ص۷۶.
- داداشنژاد، «محمد رسول الله»، از هجرت تا بعثت، ج۱، ص۷۶.
- شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص۸۱ـ۸۳.