تک فرزندی از دیدگاه اسلام چگونه است ؟ معایب و محاسن تک فرزندی چیست؟
آیا اسلام و دین ما تک فرزندی را قبول دارد یا خیر؟ تک فرزندی چه معایبی و چه محاسنی دارد؟
پاسخ:
یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که جامعه ایران با آن دست به گریبان بوده، رشد بی رویه و نامتناسب جمعیت است. افزایش زاد و ولد از یک سو و محدودیت امکانات مالی و رفاهی از سوی دیگر اشکالات بسیار زیادی را در قلمرو اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برای جامعه ایران به وجود آورده است. از این رو بحث کنترل جمعیت در ایران به یکی از مباحث روز تبدیل شده باعث تصمیم‌گیری دولتمردان در این مورد شده است.
از طرف دیگر اکثریت مردم ایران خواهان آن هستند که امور اجتماعی خود را به گونه‌ای تنظیم کنند که با قوانین و موازین اسلامی هماهنگ باشد. به همین خاطر مباحث مربوط به کنترل جمعیت یکی از مهم‌ترین بحث‌های فقهی محسوب می‌شود.
قبل از پاسخ به سؤال شما، موضوع کنترل جمعیت را از دیدگاه اسلام بررسی می‌کنیم.
کثرت اولاد از دیدگاه روایات از پیغمبر اکرم و ائمه ـ علیهم السّلام ـ مکرر روایت شده که پیروان خود را به ازدیاد نسل و افزایش جمعیت تشویق فرموده اند. در زیر به برخی از آن روایات اشاره می‌کنیم و به بررسی اجمالی آن می‌پردازیم.
الف) قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ تزوجوا بکراً ولوداً و لا تزوجوا حسناء جمیله عاقراً فانی اباهی بکم الامم یوم القیامه(۱)
با زن باکره بچه زا ازدواج کن و با زن زیبایی که نازا است ازدواج نکن، زیرا من به واسطه شما بر امت‌های پیشین مباهات می‌کنم.
ب) قال رسول الله ـ صلّی الله علیه و آله ـ النکاح سنتی، فمن لم یعمل سنتی فلیس منی و تزوجوا فانی مکاثر بکم الامم(۲)
ازدواج سنت من است، هر که به سنت من رفتار نکند از من نیست، ازدواج کنید زیرا به زیادی جمعیت شما بر سایر امتها فخر می‌فروشم.
ج) انی مباهٍ بکم الامم یوم القیامه، اما علمت ان الولدان تحت العرش یستغفرون لابائهم(۳)
من به زیادی جمعیت شما بر امتها فخر می‌فروشم آیا نمی‌دانی که فرزندان برای والدین خود استغفار می‌کنند.
د) قال علی ـ علیه السّلام ـ : تزوجوا فان التزویج سنه رسول الله فانه کان یقول من کان یحب ان یتبع سنتی فلیتزوج فان من سنتی التزویج و اطلبوا الولد فانی مکاثر بکم الامم غداً و توقوا علی اولادکم من لبن البغی من النساء والمجنونه فان اللبن یعدی.(۴)
ازدواج کنید زیرا ازدواج سنت رسول خدا است . پیامبر دائماً می‌فرمود کسی که دوست دارد از سنت من پیروی کند باید ازدواج نماید و بچه بیاورد زیرا من به زیادی جمعیت شما بر امم سابق در روز قیامت مباهات می‌کنم و مراقب باشید که فرزندان شما از شیر زن فاسد و مجنون نخورند. زیرا شیر (در تربیت فرزند) اثر دارد.
گر چه با بررسی ابتدایی این روایات اینگونه نتیجه گرفته می‌شود که اسلام بدون مدنظر گرفتن هیچ شرطی طرفدار ازدیاد نسل مسلمانان است ولی قبل از هرگونه قضات و نتیجه گیری عجولانه توجه به نکاتی حایز اهمیت است که در زیر به آن اشاره می‌شود:
در برخی از روایات مطالبی بیان شده است که بیانگر اهمیت تربیت فرزند از دیدگاه اسلام می‌باشد. به عنوان نمونه امام علی ـ علیه السّلام ـ خطاب به امام حسن ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: دل نوجوان همچون زمین خالی است که هر چه در آن افکنده شود می‌پذیرد از این رو من پیش از آنکه دلت سخت و ذهنت مشغول شود به تربیت تو پرداختم. (۵)
در این روایت حضرت اهمیت تربیت فرزند را در دوران نوجوانی بیان می‌کند. در روایت دیگر پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‌فرماید: فرزندان خود را بر سه خصلت تربیت کنید: دوست داشتن پیامبرتان، دوست داشتن اهل‌بیت او و قرآن خواندن.(۶) اینگونه روایات که در آن به امر تربیت فرزند تأکید شده است فراوان است. با در نظر گرفتن این دسته روایات، مشخص می‌شود که از دیدگاه اسلام علاوه بر ازدیاد نسل و افزایش جمعیت، امر تربیت فرزندان نیز از جایگاه مهم و با اهمیتی برخوردار است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت صرف فرزند‌دار شدن مورد نظر اسلام نمی‌باشد. بلکه فرزندانی مدنظر هستند که در پرتو تربیت صحیح و اسلامی پرورش می‌یابند و با تلاش و کوشش خود موجب پیشرفت و ترقی جامعه اسلامی می‌شوند.
۲. اگر تعداد زیاد فرزندان در خانواده سبب شود که والدین نتوانند امکانات مادی، تربیتی و فرهنگی لازم را برای تربیت فرزندان خود فراهم کنند و همین امر موجب پرورش آنها در محیطی ناسالم و غیر اسلامی شود و در نتیجه محصول چنین تربیتی افراد لا ابالی و بی‌دین باشد، دیگر جایی برای مباهات به چنین فردی باقی نمی‌ماند و هیچ عقلی حکم نمی‌کند که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به کسانی که نتیجه تربیت ناسالم هستند و کمترین پایبندی را به دین اسلام ندارند مباهات می‌کند بلکه مباهات زمانی معنا دارد که این افراد به واسطه اعمال نیک و شایسته خود باعث سربلندی و سرافرازی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مقابل امم دیگر باشد و این امر بدون تربیت صحیح و اسلامی محقق نمی‌‌‌‌شود.
۳. این روایات دال بر استحباب ازدیاد نسل دارد و هرگز بیانگر حکم لزومی یعنی وجوب نمی‌باشد. بنابراین در صورت تزاحم ازدیاد نسل با امر مهم دیگری می‌توان از انجام این امر مستحبی صرف‌نظر کرد.
۴. برای پی بردن به نظر دین درباره یک موضوع باید آیات و روایات متعدد و گاه به ظاهر متناقض را کنار هم گذاشت و پس از بررسی همه آنها به نظر دین در آن زمینه دست یافت، بنابراین فقط با در نظر گرفتن روایات فوق نمی‌توان ادعا کرد نظر اسلام درباره کنترل جمعیت استنباط شده است، بلکه باید روایات دیگر که در این باب وارد شده است مورد غفلت قرار نگیرد. به عنوان مثال حضرت علی ـ علیه السّلام ـ در این مورد می‌فرماید: «قله العیال احدالیسارین.»(۷) کم بودن تعداد زن و فرزند یکی از دو آسایش است و یا در مورد زیادی فرزند می‌فرماید: لیس الخیر ان یکثر مالک و ولدک.(۸) خیر آن نیست مال و فرزندانت زیاد باشد. با توجه به این دو روایت می‌توان نتیجه گرفت در برخی از موارد کم بودن فرزند باعث آسایش انسان می‌شود که در ادامه به ذکر آن موارد می‌پردازیم.
طبق بیان بالا روشن شد که اسلام مخالف کنترل جمعیت نیست. بلکه در مواردی آن را جایز می‌داند و اگر در روایات مسلمانان نسبت به ازدیاد فرزند تشویق شده‌اند، این روایات دال بر استحباب هستند. البته گرچه اسلام به خاطر برخی از مصالح اجتماعی با کنترل جمعیت موافق است ولی هرگز نباید در این باره دچار افراط و زیاده‌روی شد بلکه باید جانب اعتدال و میانه‌روی در کنترل جمعیت رعایت شود.
اکنون به بررسی سؤال شما می‌پردازیم ولی قبل از آن نکته‌ای را متذکر می‌شویم.
مردم ایران بر این باورند که تک فرزندی ساده‌تر و راحت‌تر از چند فرزندی است و حال آنکه تک فرزندی مشکلات خاص خودش را دارد و چه بسا مشکلات آن بیش از چند فرزندی است در زیر به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
مضرات تک فرزندی
۱. ممکن است خانواده تک فرزند بر اثر حادثه ناگواری فرزند خود را از دست بدهند. بدیهی است چنین حادثه‌ای با توجه به دلبستگی خاص والدین به فرزند خود صدمات جبران ناپذیری را به خانواده تک فرزند وارد کند. در برخی موارد مشاهده شده است خانواده تک فرزند بنابر دلایل مختلف (مانند بالا بودن سن پدر و مادر و یا عقیم کردن دائمی زن وشوهر) قادر به تولید مثل نبوده و خلاء کمبود فرزند در این خانواده تا آخر عمر مشاهده می‌شود.
۲. در خانواده تک فرزند، فرزند به تنهایی تمام آرزوها و تمایلات والدین خود را به دوش می‌کشد. این امر ممکن است فرزند را تحت فشار روانی قرار دهد و روند طبیعی تربیت او را تحت تأثیر منفی قرار دهد.
۳. انسانی که در خانواده تک فرزند تکامل پیدا می‌کند بعد از طی مراحل کودکی و نوجوانی، در دوران جوانی به دلیل نداشتن خواهر و برادر احساس دلتنگی و خلاء می‌کند و خود را دراین دنیای پرهیاهو بی‌یار و یاور می‌یابد.
۴. تجربه نشان داده است رشد عقلی و اجتماعی فرزندان در خانواده‌هایی که دارای چند فرزند می‌باشند به دلیل رقابت، بازی و درگیری با برادر و خواهر به مراتب بیشتر از خانواده‌های تک فرزند می‌باشد زیرا فرزند در خانواده تک فرزند از تعامل با خواهر و برادر در دوران رشد و شکل گیری شخصیت محروم می‌باشد و این مسئله تأثیر بسزایی در عدم رشد عقلی و اجتماعی تک فرزند دارد
۵. حساسیت فراوان و مراقبت بیش از حد والدین از تک فرزند استقلال او را به خطر می‌اندازد و موجب وابستگی بیش از حد او به والدین می‌شود در چنین خانواده‌ای فرزند در حل مشکلات زندگی خود به جای این‌که به خدا توکل کند و با اعتماد نفس خویش بر مشکلات زندگی فائق آید به کمک پدر و مادر چشم طمع می‌دوزد.(۹)
۶. تسلیم پذیری و عدم مخالفت والدین در برابر تک فرزند سبب شکنندگی و آسیب پذیری فرزند در برابر مشکلات زندگی می‌شود. چنین فردی وقتی وارد اجتماع می‌شود توقع دارد که مردم مانند والدین او از امیال او پیروی کنند و چرخ روزگار طبق میل او به گردش درآید و حال آنکه چنین امری امکان پذیر نیست در نتیجه از اجتماع دلسرد و احساس حقارت و دلشکستگی می‌کند.(۱۰)
عوامل تک فرزندی
۱. هزینه کمتر برای خانواده یکی از عوامل اشتیاق خانواده‌ها به تک فرزندی است. هزینه سرسام‌آور زندگی در دنیای صنعتی امروز از یک سو و رشد بی‌‌رویه تورم از طرف دیگر خانواده‌ها را به سوی تک فرزندی تشویق می‌کند.
۲. کنترل راحت‌تر تک فرزند یکی دیگر از عوامل تک فرزندی محسوب می‌شود. با توجه به این‌که متأسفانه در جامعه کنونی شاغل بودن زن خانواده به عنوان یک ارزش مطرح است. زنان جامعه به شغل‌های درآمدزا رو آورده‌اند. زنان شاغل به دلیل کمبود فرصت کافی برای تربیت فرزندان متعدد و همچنین صرف انرژی خود در خارج از خانه، دیگر تمایل و حوصله‌ای برای نگهداری از فرزندان متعدد ندارند و به همین خاطر به داشتن یک فرزند بسنده می‌کنند.
نظر اسلام در مورد تک فرزندی
الف) با مطالعه و بررسی اجمالی روایات باب ازدواج و تربیت فرزند، می‌توان اینگونه نتیجه گیری کرد که اسلام تک فرزندی را فقط در موارد خاص و بسیار اضطراری (مثل موردی که حاملگی مجدد منجر به فوت مادر شود) تجویز می‌کند و تک فرزندی در اسلام جایگاهی ندارد و به آن سفارش نشده است. همانگونه که اشاره شد ازدیاد نسل مسلمانان (در صورتی که شرائط تربیت صحیح وجود داشته باشد) مستحب است، بنابراین اگر پدر و مادری از لحاظ اقتصادی و فرهنگی توانایی تربیت چند فرزند را در خود می‌بینند باید به این کار اقدام کنند.
ب) با بیان مشکلات و معایب تک فرزندی روشن شد، خانواده‌های دارای چند فرزند از پویایی، نشاط، رشد و تعالی بیشتری نسبت به خانواده‌های تک فرزند برخوردار هستند و فرزندانی که در خانواده‌های چند فرزند تربیت می‌یابند از لحاظ تربیتی و اجتماعی از سطح بالاتری نسبت به تک فرزند برخوردار هستند. با توجه به این‌که یکی از برنامه‌های اسلام در زندگی مشترک تربیت انسان کامل می‌باشد و تک فرزندی به چنین تربیتی آسیب جدی می‌رساند، می‌توان نتیجه گرفت اسلام با تک فرزندی بدون دلیل مخالف است.
ج) با توجه به این‌که یکی از عوامل قدرت در جهان امروز جمعیت زیاد و کارآمد می‌باشد و کشوری قدرتمند محسوب می‌شود که دارای جمعیت زیاد باشد و از طرف دیگر کشور ما هر روز با توطئه‌ها و تهدیدهای جدید دشمنان اسلام روبرو است. می‌توان گفت برای مقابله کردن با این تهدیدها و تبدیل ایران به یک کشور قدرتمند، نیاز به جمعیت زیاد و کارآمد احساس می‌شود. بدیهی است چنین امر مهمی با تک فرزندی محقق نمی‌‌‌‌شود.
پاورقی:
۱. وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۵۴.
۲. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، چاپ هشتم، ج ۵، ص ۲۲۴۸، حدیث ۷۸۰۱.
۳. بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۱۰۰.
۴. همان.
۵. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج ۱، حدیث ۳۹۴.
۶. همان، ج ۱۴، حدیث ۲۲۷۴۸.
۷. بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۱۰۱.
۸. دشتی، محمد، نهج البلاغه، حکمت ۹۴.
۹. اقتباس از دهنوی، حسین ، نسیم مهر، انتشارات خادم الرضا ـ علیه السّلام ـ . ج ۱، ص ۸۶.
۱۰. همان.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
