عاشق چه کسی است و عشق یعنی چه؟

عاشق چه کسی است و عشق یعنی چه؟

از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر یادگاری که در این گنبد دوار بماند(۱)

عشق و علاقه و ضد آن یعنی نفرت و انزجار در نهاد همه انسان ها نهفته است. عشق در لغت به معنای زیادی محبت است. «در زبان عربی کلمه عشق در اصل از ماده «عَشَقَه» است و «عشقه» نام گیاهی است که در فارسی به آن پیچک می گویند که به هر چیزی برسد دور آن می پیچد. مثلا وقتی به یک گیاه دیگر برسد دور آن چنان می پیچد که آن را تقریباً محدود و محصور می کند و در اختیار خودش قرار می دهد. یک چنین حالتی در انسان پیدا می شود و اثرش این است که ـ برخلاف محبّت عادی ـ انسان را از حال عادی خارج می کند و خواب و خوراک را از او می گیرد. توجه را منحصر به همان معشوق می کند.(۲)

عشق مافوق محبت

عشق چیزی مافوق محبت است. محبت در حد عادی در هر انسانی هست، انواع محبت ها در انسان وجود دارد. از قبیل محبتی که دو دوست نسبت به یکدیگر پیدا می کنند، محبتی که مرید نسبت به مرادش پیدا می کند. بنابراین محبت وقتی به آن حالت (یعنی بیش از حد) رسید «عشق» نامیده می شود. به یک حالتی که زمام فکر و اراده انسان را می گیرد و بر عقل و بر اراده تسلط پیدا می کند. حالتی شبیه جنون می شود. یعنی عقل را دیگر در آن جا حکمی نیست.(۳)

واژه عشق در روایات اسلامیگر چه لفظ عشق در کتب روایی ما بسیار محدود است و در قرآن کریم نیز این واژه نیامده است، اما واژگان مترادف آن با عباراتی مانند «حب» و«ود» و یا «مودت» آمده است. در دعای کمیل علی ـ علیه السّلام ـ عبارتی دارد که می فرماید: «و اجعل قلبی بحبک متّیما». «متیم» همان حالتی را می گویند که ما «عشق» می نامیم.(۴).

اقسام عشق

عشق انسانی به دو گونه است. حقیقی و مجازی، عشق حقیقی همان محبت به خداوند متعال و صفات و افعال الهی است. «اساساً عشق حقیقی همیشه متوجه نوعی از کمال است، انسان هرگز عاشق عدم و کمبودها نمی شود. بلکه همواره دنبال هستی و کمال می گردد. و به همین دلیل آن کس که هستی و کمالش از همه برتر است از همه کس به عشق ورزیدن سزاوارتر می باشد.»(۵) در حقیقت تمیز دهنده انسانی از سایر حیوانات نیز همین عشق حقیقی و معنوی است. یعنی عشق به کمالات و فضایل و خوبیها و سجایای انسانی و کمال مطلق که همان خداوند متعال است.

عشق مجازی خود دو گونه است: نفسانی و حیوانی. نفسانی آن است که مبدأ آن هم شکل و هم سنخ شدن عاشق با معشوق است. یعنی عاشق علاقمند به سیرت معشوق است و بیشترین توجه وی به فضایل معشوق است چون که آن آثار از نفس معشوق صادر می شود. در حقیقت میان دو روح نوعی کشش روحانی وجود دارد. ولی عشق حیوانی آن است که مبدأ آن قوای شهوی و بدنی و طلب لذات حیوانی است که در این صورت بیشترین توجه عاشق به ظواهر معشوق از بدن و رنگ و قیافه و صورت است. به عبارتی عشق نفسانی از روح لطیف انسانی سرچشمه می گیرد و حیوانی از نفس سرکش امّاره».(۶)
عشق هایی کز پی رنگی بود عشق نبود عاقبت ننگی بود(۷)

البته، عرفای اسلامی اعتقاد دارند که تمام عشق ها حقیقی‌اند. یعنی در واقع یک نوع عشق بیشتر نداریم. حتی در عشق های مجازی هم عاشق، معشوق را به اعتبار این که پرتوی از او (خدا) است دوست دارد.(۸)
عشق حقیقی است مجازی مگیر این دم شیر است به بازی مگیر(۹)
مصادیق عشق سازنده انسان فطرتاً کمال جو و خیرخواه است و هر چه را که برای خود کمال تلقی کند طالب آن هست. در این مجال به مواردی تحت عنوان (مصادیق عشق سازنده) اشاره می‌شود:

الف) عشق به خداوند متعال هر انسانی طالب کمال و زیبایی است و چون خداوند متعال کمال مطلق است، بنابراین معشوق و مطلوب بالذات است. «اساساً علاقه و محبت است که اطاعت آور است. عاشق را آن یارا نباشد که از خواست معشوق سر بپیچد. اطاعت و پرستش حضرت حق به نسبت محبت و عشقی است که انسان به حضرت حق دارد».(۱۰) هر اندازه شناخت انسان به خداوند متعال زیادتر گردد. علاقه و محبت نسبت به او زیادتر می شودو در نتیجه اطاعت و عبادت و اخلاص وی نیز افزون تر می شود. به نحوی که همه چیز عاشق همان معشوق است و دوست دارد همه چیزش را برای معشوق فدا کند. و خودش را در مقابل او فانی ونیست نشان دهد. یعنی این برای او عظمت و شکوه است که در مقابل معشوق از خود چیزی ندارد و هرچه هست اوست.
عشق قهّار است و من مقهور عشق چون قمر روشن شدم از نور عشق(۱۱)
قهراً هر قدر که شناخت کم بود از علاقه و عشق هم کاسته خواهد شد.
به طور کلی، کمال ایمان از عشق به خداوند است که در روایت آمده است «هر کس که دوستی و دشمنی اش برای خدا باشد، از جمله کسانی است که ایمان وی کامل گردیده است.(۱۲)

ب) عشق به عبادتی کی از مصادیق عشق سازنده علاقه و عشق به عبادت الهی می باشد که در روایت آمده که «خوشا به حال کسی به عبادت عشق بورزد و آن را از صمیم قلب دوست بدارد و با جان دل پذیرای آن باشد».(۱۳)
مانند ائمه هدی ـ علیهم السّلام ـ که عاشقانه عبادت خدا می کردند که امیر مؤمنان ـ علیه السّلام ـ فرمود: خدایا نه به خاطر ترس از عذاب جهنمت و نه به خاطر طمع بهشتت عبادت می کنم، بلکه به خاطر آن که تورا شایسته عبادت یافتم عبادتت می کنم.(۱۴)

ج) عشق به اولیای الهی یکی از مصادیق زیبای عشق سازنده عشق به انبیاء و اولیای الهی است. که نزدیک ترین انسانها به خداوند متعال هستند. بنابراین دارای کمالات و فضایل فراوانی خواهند بود. آری عشق به اولیای الهی یعنی انسان کامل دارای ثمرات بسیاری زیادی است که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «هر کس از دنیا برود، در حالی که محبت اهل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ را دارد، شهید از دنیا رفته است و تمامی گناهان وی بخشیده شده و به صورت کسی که دارای ایمان کامل است از دنیا می رود.»(۱۵)

و هر کس که با بغض و کینه آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ از دنیا برود به صورت کفر مرده است و بوی بهشت ابداً به مشام وی نخواهد رسید.
از این رو، عاشق واقعی کسی است که عشق حقیقی و عشق عالی را دارا باشد. عاشق حقیقی، عاشق خداوند و اولیای الهی می باشد، عاشق خدا و عبادت او می باشد.

پاورقی:

۱. دیوان حافظ، تصحیح قزوینی، محمد، ص ۱۸۳.
۲. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۳، کتاب فطرت، ص ۵۰۲.
۳. همان، ص ۵۶۹.
۴. همان، ص ۵۷۵.
۵. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۵۶۵.
۶. شیرازی، ملاصدرا، اسفار اربعه، چ بیروت، ج ۷، ص ۱۷۴.
۷. مثنوی معنوی.
۸. مجموعه آثار، ج ۳، کتاب فطرت، ص ۵۲۲.
۹. مثنوی معنوی.
۱۰. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۱۶، جاذبه و دافعه علی ـ علیه السّلام ـ، ص ۲۵۸، .
۱۱. مثنوی معنوی.
۱۲. اصول کافی، ج ۲، ص ۱۲۴.
۱۳. همان، ص ۸۲.
۱۴. بحار الانوار، ج ۴۱، ص ۱۴.
۱۵. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۳، کتاب ولاءها و ولایت ها، ص ۲۷۴.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

نظریات در مورد ماهیت عشق