آیا در نماز سوره ضحی را حتما باید با سوره الم نشرح با هم بخوانیم؟
آیا در نماز سوره ضحی را حتما باید با سوره الم نشرح با هم بخوانیم؟
مگر نمی گویند که وقتی خواستید سوره ی ضحی را در نماز بخوانید، حتما آن را به سوره ی شرح با هم بخوانید ، چرا که این دو سوره، در اصل یک سوره می باشند، هم چنین است در خصوص سوره ی فیل و قریش، پس چرا این سوره ها، به صورت جداگانه و مستقلّ در قرآن کریم ذکر گردیده است؟
پاسخ:
مقدمه یکی از احکام مشهور میان فقهای شیعه این است که هر نمازگذاری در نمازهای واجب یومیه خود باید یک سوره کامل قرائت کند. منشأ این حکم روایاتی منقول از ائمه ـ علیهم السلام ـ است. در روایتی آمده است که امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: در نماز واجب (بعد از حمد) نباید کمتر یا بیشتر از یک سوره، قرائت شود.(۱)
از میان فقهای معاصر، عده ای قرائت یک سوره ی کامل را واجب می دانند و کمتر از آن را جایز نمی دانند و عده ای بنابراحتیاط، قرائت یک سوره ی کامل را واجب می خوانند و بالاخره برخی قرائت یک سوره ی کامل را نه واجب، بلکه مستحب مؤکد می شمارند.(۲)
بعضی از فقها، دو سوره ی والضحی و الم نشرح را حکم یک سوره می دانند. هم چنین دو سوره ی فیل و لإیلاف را نیز یک سوره می دانند. در این باره، سید محمد کاظم یزدی می نویسد: «نظر قوی تر آن است که سوره ی فیل و لإیلاف، هم چنین سوره ی ضحی و الم نشرح متحدند و حکم یک سوره را دارند. بنابراین، باید در نماز این دو سوره را به همین ترتیبی که در قرآن کریم است، با هم قرائت کرد. هم چنین بسم الله اول سوره ی دوم نیز باید قرائت شود».(۳)
آیت الله خویی نیز بر همین نظر است.(۴) هم چنین شیخ حر عاملی بابی به احادیثی که بر آن مضامین دلالت دارد، باز کرده است.(۵)
بررسی پیوند ادبی، معنایی میان دو سوره ی والضحی و الم نشرحمیان دو سوره ی والضحی و الم نشرح، هیچ گونه ارتباط لفظی و ادبی دیده نمی شود. فخر رازی آغاز سوره ی الم نشرح را به منزله ی عطف بر آیه ی پایانی سوره ی والضحی دانسته است. ارتباط معنایی میان این دو سوره، کاملاً برقرار است و سیاق هر دو سوره در مقام امتنان بر رسول گرامی اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و بیان نعمت های خداوند به ایشان است. همین امر سبب شده است تا عده ای از مفسران پیوند و رابطه ای عمیق و محکم میان این دو سوره را نشان دهند.
توضیح آن که در سوره ی والضحی، خداوند برخی نعمت های خود را به پیامبرش یادآور شده است. از جمله این که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را که در خردسالی یتیم بود، پناه داد و او را که ضال بود، هدایت کرد و چون به فقر مبتلا بود، او را توانگر کرد و در آخر از رسول خود می خواهد، این نعمت های الهی را یاد آور شود و بازگو کند و شکر گزارد. سپس در سوره ی الم نشرح که از نظر ترتیب نزول پس از سوره ی والضحی نازل شده است، اعطای دسته ای دیگر از نعمت های الهی بر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بازگو شده است. آن نعمت ها عبارت اند از: شرح صدری که خدا به رسول داده است و دوش او را از بارهای گران مسئولیت و تکلیف که پشت حضرت را می شکست، سبک ساخت و آوازه ی رسول خود را بلند گرداند و او را شهره آفاق کرد.(۶)
پیوند ادبی، معنایی میان سوره ی فیل و لإیلافبر خلاف دو سوره ی ضحی و انشراح که ارتباط میان آن ها صرفا یک ارتباط معنایی است، میان دو سوره ی فیل و لإیلاف، افزون بر پیوند و ارتباط معنایی، می توان نوعی رابطه ی لفظی و ادبی را نیز مشاهده کرد.
توضیح آن که سوره ی لإیلاف قریش با حرف لام و به عبارت فنی تر با جار و مجرور شروع شده است. از نظر علم نحو و اعراب، جار و و مجرور متعلَّق می خواهد. زیرا به عامل خود وابسته است. حال سؤال این است که عامل لإیلاف و به اصطلاح، متعلَّق آن کدام است؟
صاحبان تفسیر و ادب درباره ی متعلِّق و عامل لإیلاف، نظرهایی گوناگونی دارند. از جمله ی آن نظرها این است که لإیلاف به آیه آخر سوره ی فیل متعلق است.
نظریه ی دیگر بر آن است که عامل لإیلاف، فعلی مقدّر و فرضی است، مانند «اعجِبوا یا اَلَّفَ» است. بنابر این فرض، تقدیر آیه چنین است: «اعجِبوا لإیلاف قریش». یعنی از اُنس و اُلفت میان قریش تعجب کنید و شگفت زده باشید و یا تقدیر جمله چنین است: «الَّف الله قریشا ایلافاً» یعنی خدای تعالی میان قریش الفتی ایجاد کرد.
نظریه ی سوم که از خلیل نقل شده است، عامل لإیلاف را فعل فلیعبدوا می داند که در ادامه همین سوره آمده است: لإیلافِ قُرَیْشٍ إیلافِهِمْ رِحْلَهَ الشِّتاءِ وَ الصَّیْفِ فَلْیَعْبُدُوا رَبَّ هذَا الْبَیْتِ. بنابر این، معنای آیه ی شریفه چنین است: قریش باید پروردگار این خانه را عبادت کنند. زیرا که او میان آن ها اُنس و اُلفت ایجاد کرد. در حقیقت لام لإیلاف، علت امر به عبادت را بیان می کند.(۷)
نتیجه آن که بر طبق نظر اولی که ابن الانباری گزارش کرده است، میان دو سوره ی فیل و لإیلاف پیوند ادبی محکمی وجود دارد و می تواند دلیل موجهی باشد برای همه ی کسانی که به اتحاد میان آن دو سوره معتقدند.
اما کسانی هم این نظریه اول را به نقد کشیده اند و آن را بعید شمرده اند که مکی بن ابی طالب از جمله ی آن است. او در این باره گفته است:
از نظر اخفش لام در لإیلاف به آیه ی آخر سوره ی فیل متعلق است. اما این نظر بعید است. زیرا همه ی دانشمندان علوم قرآنی بر آن اند که جایز است بر آیه ی آخر سوره ی فیل وقف کرد. در حالی که اگر لام به این آیه متعلق بود، نباید وقف بر مأکول صحیح و جایز باشد.(۸)
اما پیوند معنایی میان دو سوره ی فیل و قریش قابل انکار نیست. قرطبی به نقل از فرّا درباره رابطه ناگسستنی معنایی میان این دو سوره چنین گفته است:
سوره ی قریش به سوره ی فیل متصل است. زیرا خدای تبارک و تعالی در سوره ی فیل، به آن ها نعمت بزرگ خود را بر قریش یادآوری کرده است و آن، به هلاکت رساندن سپاه حبشه و اصحاب فیل بوده است. سپس در سوره ی ایلاف فرمود: آن نعمت بزرگ ما به قریش مقدمه ای برای اعطای نِعَم بزرگ دیگری بود که در پی نعمت اول به قریش عطا کردیم. تا بدین طریق نعمت خود را نسبت به آن ها کامل کرده باشیم و آنان بتوانند. بدون هیچ ترسی به تجارت بپردازند.(۹)
گرایش غالب و مشهور مفسران شیعه در جهت بیان و یا اثبات وحدت این دو سوره بوده است که برخی از آنان عبارت اند از: ملافتح اللّه کاشانی (ج۱۰، ص۳۵۵)، ابوالفتوح رازی (ج۲، ص۳۲۱ و ۴۱۶ – ۴۱۷)، شیخ طوسی (التبیان، ج۱۰، ص۳۷۱ و ص۴۱۲ و ۴۱۳)، شیخ طبرسی (ج۱۰، ص۷۶۹)، محمدجواد مغنیه (ج۷، ص۵۸۰ – ۵۸۱ و ص۶۱۲)، آیه الله صادقی (ج۳۰، ص۳۵۵).
در تفسیر نمونه(۱۰) ذیل سوره ی انشراح نیز چنین می خوانیم:
معروف این است که این سوره بعد از سوره ی والضحی نازل شده است و محتوای آن نیز همین مطلب را تأیید می کند. چراکه در این سوره باز قسمتی از مواهب الهی بر پیغمبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برشمرده شده است. در واقع سه نوع موهبت بزرگ در سوره ی والضحی آمده بود و سه موهبت بزرگ در الم نشرح است. مواهب گذشته بعضی مادی و بعضی معنوی بودند. اما مواهب سه گانه این سوره، همه جنبه معنوی دارند و عمدتا این سوره بر سه محور دور می زند:
یکی بیان همین نعمت های سه گانه و دیگر بشارت به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ از نظر برطرف شدن مشکلات دعوت او در آینده و دیگر توجه به خداوند یگانه و تحریض و ترغیب به عبادت و نیایش، و به همین دلیل در روایات اهل بیت ـ علیهم السلام ـ این دو به منزله ی یک سوره شمرده شده است. لذا در قرائت نماز برای این که یک سوره ی کامل خوانده شود، هر دو را با هم می خوانند.
در همین تفسیر(۱۱) ذیل سوره ی ایلاف چنین آمده است:
این سوره در حقیقت مکمل سوره ی فیل محسوب می شود و آیات آن دلیل روشنی بر این مطلب است. همان گونه که در آغاز سوره ی والضحی گفتیم، آن سوره و سوره ی الم نشرح در حقیقت یک سوره محسوب می شود. هم چنین سوره ی فیل و سوره ی قریش. چرا که اگر درست در محتوای آن دو دقت کنیم، پیوند مطالب آن ها به قدری است که می تواند دلیل وحدت آن دو بوده باشد. به همین دلیل برای خواندن یک سوره ی کامل در هر رکعت از نماز اگر کسی سوره های فوق را انتخاب کند باید هر دو را با هم بخواند.
در نتیجه می توان گفت: چهار سوره ی فوق هر کدام از لحاظ قرآنی و نزولی مستقل هستند و دارای بسم الله جداگانه و جزء ۱۱۴ سوره ی قرآن می باشند، اما از لحاظ محتوایی که معنای آن ها نزدیک به هم هستند و دارای ثواب فراوانی است، برخی از فقها قائلند آن دو سوره جمع خوانده شود و این یک نظریّه ی احتمالی است و با هیچ چیز منافات ندارد.
پاورقی:
۱. کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۳۱۴. حر عاملی، محمدبن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۴۳.
۲. ر.ک: بنی هاشمی خمینی (گردآورنده)، توضیح المسائل مراجع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۵۶۵.
۳. یزدی، سید محمد کاظم، عروه الوثقی، المکتبه العلمیه الاسلامیه، ج۱، ص۶۴۶، مسئله ۹.
۴. خوئی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۴، مسئله ۶۰۵.
۵. وسائل الشیعه، همان، ج۹، ص۴۳.
۶. ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان، تصحیح محمد جعفر یاحقی و دیگران، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۶۷ش، ج۲۰، ص۳۰۶ـ۳۲۶.
۷. ابن الانباری، ابوالبرکات، البیان فی اعراب غریب القرآن، تحقیق طه عبدالحمید، ج۲، ص۵۳۷. ر. ک: قرطبی، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۳ق، ج۲۰، ص۱۳۸.
۸. مکی بن ابی طالب، مشکل اعراب القرآن، تحقیق حاتم ضامن، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۴۵.
۹. قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دار مکتبه العلمیه، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۱۳۷.
۱۰. همان، ج۲۷، ص۱۱۸.
۱۱. همان، ص۳۴۶.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
