آیا خنس (خُنَّس) در قرآن کریم اشاره به یکی از کرات دارد توضیح دهید؟

به نظر می رسد معنای خُنَّس در قرآن کریم اشاره به یکی از کرات دارد. در این خصوص توضیح دهید و منبع آن را ذکر نمایید؟

پاسخ:

خُنَّس در لغت به معنای ستارگان، کواکب سیاره و پنج ستاره متحیره (زحل، مشتری، مریخ، زهره، عطارد) آمده است.(۱)
در قرآن کریم این واژه یک بار آمده است: فلا أقسم بالخنّس(۲). «قسم به ستارگانی که باز می گردند».
خُنَّس جمع خانس از ماده خَنس (بر وزن شمس) در اصل به معنای انقباض و بازگشت و پنهان شدن است و شیطان را از این جهت خناس می گویند که خود را مخفی می کند و هنگامی که نام خدا برده شود، منقبض می شود، همان گونه که درحدیث آمده است: «الشیطان یوسوس الی العبد فاذا ذکر الله خنس». شیطان پیوسته بندگان خدا را وسوسه می کند و هنگامی که خدا را یاد کنند بر می گردد.
در این که منظور از این سوگندها چیست؟، بسیاری از مفسران معتقدند که اشاره به پنج ستاره ی سیار منظومه شمسی است که با چشم غیرمسلح دیده می شود (عطارد، زهره، مریخ، مشتری، زحل).

توضیح این که اگر در چند شب متوالی به آسمان نگاه کنیم به این معنا پی می بریم که ستارگان آسمان دسته جمعی و تدریجا طلوع می کنند و با هم غروب می نمایند بدون آن که تغییری در فواصل آنه ا به وجود آید. گویی مرواریدهایی هستند که روی یک پارچه سیاه در فواصل معینی دوخته شده اند و این پارچه را از یک طرف بالا می آورند و از طرف دیگر پایین می کشند، تنها پنج ستاره است که از این قانون کلی مستثنی است، یعنی در لابلای ستارگان دیگر حرکت می کند گویی پنج مروارید ندوخته روی این پارچه آزاد قرار گرفته اند و در لابلای آن ها می غلطند. این ها همان پنج ستاره ی بالا است که عضو خانواده منظومه شمسی می باشد و حرکات آن ها به خاطر نزدیکی شان با ماست وگرنه سایر ستارگان آسمان نیز دارای چنین حرکاتی هستند، اما چون از ما بسیار دورند نمی توانیم حرکات آن ها را احساس کنیم.

علمای هیئت این ستارگان را نجوم متحیره نامیده اند، زیرا حرکات آن ها روی خط مستقیم نیست و به نظر می رسید که مدتی سیر می کنند بعد کمی بر می گردند، دو مرتبه به سیر خود ادامه می دهند. آیات ۱۵ و ۱۶ سوره ی تکویر ممکن است اشاره به همین باشد که این ستارگان دارای حرکتند (الجوار) و در سیر خود رجوع و بازگشت دارند (الخنس) و سرانجام به هنگام طلوع سپیده صبح و آفتاب مخفی و پنهان می شوند، شبیه آهوانی که شب ها در بیابان ها برای به دست آوردن طعمه می گردند و به هنگام روز از ترس صیاد و حیوانات وحشی در کناس خود مخفی می شوند (الکنس) این احتمال نیز وجود دارد که منظور از کنس پنهان شدن آن ها در شعاع خورشید است. به این معنا که به هنگام گردش در اطراف خورشید، گاه به نقطه ای می رسند که در کنار خورشید قرار می گیرند و مطلقاً پیدا نیستند که علمای نجوم از آن تعبیر به احتراق می کنند، بعضی نیز کنس را اشاره به قرار گرفتن این ستارگان در برج های آسمانی می دانند که شباهت به پنهان شدن آهوان در لانه هایشان دارد.

البتّه سیارات منظومه ی شمسی منحصر به این پنج ستاره نیستند و سه ستاره ی دیگر به نام های اورانوس، پلوتون و نپتون وجود دارد که تنها با دوربین های نجومی قابل مشاهده هستند و با کره زمین مجموعاً نه سیاره ی منظومه شمسی را تشکیل می دهند. ضمنا تعبیر به جواری جمع جاریه که یکی از معانی آن کشتی های در حال حرکت است که شباهت حرکت این ستارگان را در اقیانوس آسمان به حرکت کشتی ها بر صفحه دریاها نشان می دهد.(۳)

در حدیثی از امیرمومنان ـ علیه السلام ـ نیز آمده است که در تفسیر این آیات فرمود:
«هی خمسه انجم: زحل و المشتری و المریخ و الزهره و عطارد. آنها پنج ستاره اند: زحل و مشتری و مریخ و زهره و عطارد».(۴)

پاورقی:

۱. سیاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین (عربی به فارسی)، تهران، نشر اسلام، ج۱، ص۴۲۶.
۲. تکویر : ۱۵.
۳. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۶، ص۱۸۸ الی ۱۹۱.
۴. مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۴۶.خُنَّس

منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

تاریخچه مشاهدات