دیدگاه قرآن کریم درباره احتکار چیست؟
مقدمه: احتکار مسأله تازه و جدیدی نیست که در جوامع گذشته ناشناخته باشد، بلکه یکی از مشکلات بسیار بزرگ اجتماعی است که در زمان های گذشته به ویژه به هنگام جنگ های گسترده، رخ می نموده است. این مشکل، زاییده حرص و طمع غریزی بشر است که نوع انسان ها به آن مبتلا هستند.
تاریخ احتکار متاع و کالا، به نخستین دوره حیات اجتماعی انسان بر می گردد، به زمانی که انسان ها در مبادلات و معامله های تجاری، همواره به دنبال سود بیشتر بودند و به هر اندازه که دامنه مبادله تجاری گسترش می یافت و فنون و شیوه های آن، تکامل پیدا می کرد، احتکار و انحصارهای تجاری، گسترده تر و پیچیده تر می شد و همه مایحتاج انسان از خوراک و صنعت و تولید را در بر می گرفت اکنون در زمان ما دامنه احتکار تا آنجا گسترش یافته که به یکی از بزرگترین ابزارهای استعماری تبدیل شده و دولت های بزرگ استعمارگر، آن را علیه دولت ها و ملّت های مستضعف به کار می گیرند و از این راه بر آنان فشار وارد کرده و به وسیله آن بر شئون سیاسی، فرهنگی و اقتصادی آنان تسلط می یابند.(۱)
البته بعضی از فروشندگان کوچک و بزرگ داخلی نیز سهم زیادی در ایجاد احتکار دارند و ممکن است خواسته یا ناخواسته در جهت امیال پلید استعمار گران عمل نمایند و مردم مسلمان را در مضیقه قرار دهند.
تعریف احتکار : احتکار یعنی حبس نمودن و نگاه داشتن طعام و آذوقه و حبوبات و مایحتاج مردم، به انتظار این که اجناس گران شود و محتکر استفاده فراوان ببرد.(۲)
احتکار در قرآن: راوندی یکی از فقهای شیعه مذهب، برای تحریم احتکار به آیه ۸۸ سوره یوسف ـ علیه السلام ـ استناد کرده است. به نظر وی کلمه «ضُرّ» در این آیه که درباره برادران یوسف ـ علیه السلام ـ سخن می گوید، نیاز شدید آنان به خوراک را نشان می دهد.(۳)
متن آیه چنین است: فَلَمَّا دَخَلُواْ عَلَیْهِ قَالُواْ یَا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنَا وَأَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَهٍ مُّزْجَاهٍ فَأَوْفِ لَنَا الْکیْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَیْنَآ إِنَّ اللّهَ یَجْزِی الْمُتَصَدِّقِینَ. «هنگامی که آنها (برادران یوسف) بر او (یوسف) وارد شدند، گفتند: ای عزیز! ما و خاندان ما را ناراحتی (ضر) فرا گرفته و متاع کمی (برای خرید مواد غذایی) با خود آورده ایم، پیمانه ما را به طور کامل وفا کن و بر ما تصدّق بنما که خداوند متصدقان را پاداش می دهد. به نظر می رسد که شیوه استدلال به این آیه این است که چون ما نیازمند گندم هستیم و شما هم در انبار دارید اگر به ما گندم ندهید در واقع احتکار کرده اید و لذا ندادن غذا به نیازمند همان احتکار کردن می باشد.
اما مقداد سیوری در استدلال او خدشه کرده و معنای «ضر» را اعم از نیازمندی به خوراک دانسته است.(۴)
برخی از فقهای «حنفی»، «الحاد» را در آیه ۲۵ سوره حج به معنای احتکار دانسته اند.(۵)
متن آیه چنین است: إِنَّ الَّذِینَ کفَرُوا وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِی جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاء الْعَاکفُ فِیهِ وَالْبَادِ وَمَن یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ. «کسانی که کافر شدند و مومنان را از راه خدا و از مسجد الحرام، که آن را برای همه مردم مساوی قرار دادیم. اعم از کسانی که در آن جا زندگی می کنند و یا از نقاط دور وارد می شوند، باز می دارند (مستحق عذابی دردناکند) و هر کس بخواهد در این سرزمین از طریق حق منحرف گردد و دست به ستم بزند ما از عذاب دردناک به او می چشانیم))
الحاد به معنی ظلم است و افرادی که به این آیه استناد جسته اند منظور شان این است که احتکار نیز یکی از مصادیق ظلم می باشد و کسی که احتکار کند مصداق این آیه شده و خداوند او را عذاب خواهد کرد.(۶)
استاد محمد رضا حکیمی نیز برای تحریم احتکار به آیه ۳۴ سوره توبه استناد کرده است.(۷) متن آیه چنین است: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّ کثِیرًا مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَیَأْکلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ یَکنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ. «ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیاری از علما (اهل کتاب) و راهبان اموال مردم را به باطل می خورند و (آنان را) از راه خدا باز می دارند و آنها را که طلا و نقره را گنجینه (و ذخیره و پنهان) می سازند و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناک بشارت ده».
خداوند متعال در این آیه علمای اهل کتاب را از ذخیره کردن طلا و نقره که مورد نیاز جامعه است، باز داشته و در واقع به همگان اعلام می دارد که ذخیره کردن ما یحتاج جامعه حرام است.
اما با این همه، در آثار بیشتر فقها و به ویژه فقیهان شیعه، برای حرمت احتکار به آیه ای از قرآن استناد نشده است، بلکه برای تحریم آن از روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ استفاده کرده اند.(۸) و این که در روایات آمده است باز می توان گفت چون قرآن کریم مردم را به پیروی از سنت رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ وامامان معصوم(ع)امر نموده است پس این هم به نوعی عمل کردن به قرآن است.
درنهج البلاغه می خوانیم:((اعلم ان فی کثیر منهم ضیقا فاحشا ،وشحاقبیحا،واحتکارا للمنافع ،وتحکما فی البیعات ،وذلک باب مضرهللعامه،وعیب علی الولاهفامنع من الاحتکار، فان رسول الله(ص)منع منه .ولیکن البیع بیعا سمحابموازین عدل،وأسعارلا تجحف بالفریقینمن لبائع والمبتاع.فمن قارف حکرهبعد نهیک ایاه فنکل به،وعاقبه فی غیر أسراف.این را هم بدان که در میان بازر گانان ،کسانی هستند که تنگ نظر وبد معامله وبخیل واحتکار کننده اند،که تنها با زور گویی به سودخود می اندیشند.وکالا را به هر قیمتی که می خواهند می فروشند،که این سود جویی وگران فروشی برای همه افراد جامعه زیانبار ،وعیب بزر گی بر زمامدار است.
پس از احتکار کالا جلوگیری کن،که رسول خد(ص)از آن جلوگیری می کرد،بایدخریدوفروش در جامعه اسلامی ،به سادگی وباموازین عدالت انجام گیرد،با نرخ هایی که بر فروشنده وخریدار زیانی نرساند، کسی که پس ازمنع تو اجتکار کند ،اورا کیفر ده تاعبرت دیگران شود،اما در کیفر او زیاده روی نکن .(۹)
چند حدیث درباره محتکران
حضرت علی (علیه‌السلام):
أیُّما رجُلٍ اشْتَرى طَعاما فکَبسَهُ أربَعینَ صَباحا یُریدُ بهِ غَلاءَ المُسلِمینَ، ثُمَّ باعَهُ فتَصدّقَ بثَمنِهِ لَم یَکُنْ کَفّارَهً لِما صَنَعَ؛ هرکس مواد غذایى بخرد و براى این که آن را به مسلمانان گران بفروشد چهل روز انبار کند و پس از چهل روز آن را بفروشد و همه درآمد آن را هم صدقه بدهد کفاره گناه او نخواهد شد .(امالی(طوسی) ص ۶۷۶)
حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم:
الُمحتَکِرُ فی سُوقِنا کالمُلْحِدِ فی کِتابِ اللّه؛ کسى که در بازار ما دست به احتکار زند به منزله کسى است که کتاب خدا را انکار کند (نهج الفصاحه ص ۴۳۲، ح ۱۳۱۷)
حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم:
الُمحْتَکِرُ مَلْعونٌ؛ محتکر از رحمت خدا به دور است (کافی(ط-الاسلامیه) ج ۵، ص ۱۶۵، ح ۶)
حضرت علی (علیه‌السلام):
الِاحْتِکَارُ شِیمَهُ الْفُجَّار؛ احتکار خوى نابکاران است(تصنیف غررالحکم و دررالکلم ص ۳۶۱، ح ۸۲۰۳)
________________
پاورقی:
۱. منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، تهران، نشر سرایی، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش، ج۵، ص۴۹.
۲. جمعی از نویسندگان، دایره المعارف، تشیع، تهران، بنیاد اسلامی طاهر، چاپ اول، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۴۹۴.
۳. راوندی، سعید، فقه القرآن، به کوشش احمد حسینی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۵۳.
۴. مقداد سیوری، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، منشورات مکتبه المرتضویه، چاپ اول، ۱۳۴۳ش، ج۲، ص۴۳.
۵. عبدالله ابن مودود، الاختیار، به کوشش محمود ابو دقیقه، قاهره، چاپ اول، ۱۳۷۰ق، ج۴، ص۱۶۰.
۶. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ یازدهم، ۱۳۷۱ش، ج۱۴، ص۶۵.
۷. حکیمی، محمد رضا، الحیاه، ترجمه آرام، احمد، قم، انتشارات دلیل ما، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش، ج۵، ص۶۲۳.
۸. جمعی از نویسندگان، دایره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۶۴۲.
۹. نهج البلا غه ، ترجمه دشتی ، محمد، انتشارات پارسایان،۱۳۷۹ ه ،نامه ۵۲ ،ص۵۸۲.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
