برنامه ریزی و مشارکت در آیات و روایت اسلامی چگونه بیان شده است؟
اسلام قبل از هر گفتاری خود به صورت کاملا برنامه ریزی شده عمل کرده و تمام گزاره ها و قوانین خود را به صورتی کاملا برنامه ریزی شده ارائه نمود، به طوری که از قبل تولد انسان تا زمان مرگ و حتی پس از آن دارای برنامه بوده و همه انسان ها را در راستای حرکت بر مبنای همین برنامه تشویق می نماید. و در این راه مشارکت همگانی را برای به سامان رسیدن اجتماع مطلوب لازم می شمارد. در زیر به گوشه ای از این برنامه ریزی و دعوت به مشارکت اشاره می شود.
برنامه ریزی و مشارکت در آیات و روایت اسلامی چگونه بیان شده است؟
الف) مشارکت
۱. مشارکت در امور سیاسی و حکومتی: در اسلام آنچه مهم است حق می باشد. و صرف کثرت، ملاک حقّ نمی باشد. به همین خاطر در روایت آمده است که پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: «هر کس در اجتماع و جماعه مسلمان ها تفرقه بیاندازد از اسلام خارج شده است. گفته شد: یا رسول الله منظور از «جماعه المسلمین» کیانند؟ فرمود: گروه حق هر چند کم باشند.(۱)
در احادیث دیگری نیز راجع به بیعت زنان با پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ (رهبر حکومت) آمده است که آن حضرت ظرفی را که در آن وضوء می گرفت، درخواست نموده و در آن آب ریختند، سپس دست خویش را در آن نهاده و به زنانی که می خواستند با آن حضرت بیعت نمایند می فرمود: همانند ایشان دست خود را در آب فرو برده و بدین طریق آنها با حضرت بیعت می کردند.(۲)
یکی دیگر از جاهایی که قرآن همه را به مشارکت در آن امر نموده که صبغه حکومتی دارد، جهاد است. چنان که می فرماید: قُلْ إِن کانَ آبَاؤُکمْ وَأَبْنَآؤُکمْ وَإِخْوَانُکمْ وَأَزْوَاجُکمْ وَعَشِیرَتُکمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَهٌ تَخْشَوْنَ کسَادَهَا وَمَسَاکنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکم مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُواْ حَتَّی یَأْتِیَ اللّهُ بِأَمْرِهِ وَاللّهُ لاَ یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ(۳) این آیه به صورت صریح دستور جهاد و مشارکت همه را در آن دستور می دهد.
۲. مشارکت در امور اقتصادی: بابی در کتاب های فقهی با این عنوان آمده است: «باب الشرکه و المضاربه» . منظور از مضاربه این است که کسی مال و یا پولی را به شخص دیگری بدهد تا آن شخص مال و یا پول او را در تجارتی و… به کار انداخته سودی نیز به صاحب مال برسد. چنان که از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل است که در مورد مردی که مالی را به شخص دیگری به عنوان مضاربه داده و او را از خارج کردن مال او به سرزمین دیگری منع نموده بود ولی آن شخص نقض شرط کرده بود فرمودند: آن شخص ضامن مال بوده و اگر سودی هم کردند به هر دو تعلّق می گیرد.(۴) چنان که وجوب اداء زکات نیز در همین راستا بوده و قرآن نیز می فرمایند: وَأَقِیمُواْ الصَّلاَهَ وَآتُواْ الزَّکاهَ وَارْکعُواْ مَعَ الرَّاکعِینَ(۵)
۳. مشارکت در امور خانوادگی: از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل است که فرمودند: امیر المؤمنین علی ـ علیه السلام ـ هیزم جمع می کرد، و آب از چاه بالا می کشید، و به جاروب کردن خانه می پرداخت، و فاطمه ـ سلام الله علیها ـ گندم با دستاس آرد می کرد و آن را خمیر می کرد و نان می پخت.(۶)
۴. مشارکت در امور عبادی و اجتماعی: از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل است که فرمودند: بر شما لازم است که در مساجد (با جماعت) نماز بخوانید و با مردم به نیکی نشست و برخواست داشته باشید و برای اداء شهادت حاضر شوید (اگر لازم شد) و در تشییع جنازه ها شرکت نمایید چرا که چاره ای جز ارتباط با مردم ندارید چون کسی در زندگی خود بی نیاز از مردم نیست و مردم همه به هم نیازمند هستند.(۷) چنان که آیات زیادی نیز به این مهم پرداخته اند. همانند: وَأَقِیمُواْ الصَّلاَهَ وَآتُواْ الزَّکاهَ وَارْکعُواْ مَعَ الرَّاکعِینَ(۸). یعنی: و نماز را بپا دارید، و زکات را بپردازید، و همراه رکوع کنندگان رکوع کنید (و نماز را با جماعت بگذارید.
۵. مشارکت در تبلیغ دین: حضرت موسی ـ علیه السلام ـ که مأمور ابلاغ پیام الهی به فرعون گشته بود در راستای ابلاغ این امر خواسته هایی را از خدا داشت. از جمله این درخواست ها این بود که برادرم هارون را یار و یاور من در تبلیغ دین نما. چرا که می خواست در رساندن پیام الهی تنها نباشد (البته اصل اعلان نبوت تنها بر عهده آن حضرت بود و هارون در آن شرکتی نداشت ولی بعد از اعلان نبوّت الهی کسانی که عالم به این نبوّت گشته اند همه وظیفه ابلاغ این پیام را دارند به همین خاطر موسی گفت: … و او را در کارم شریک ساز.(۹)
۶. مشارکت در امور فرهنگ ساز: از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده است: در رفت و آمد به منزل هم مشارکت نمایید چرا که موجب زنده داشتن دلهایتان می شود.(۱۰)
ب) برنامه ریزی
۱.برنامه ریزی شخصی: در وصیتی که حضرت علی ـ علیه السلام ـ به امام حسن ـ علیه السلام ـ نوشته اند آمده است: ای فرزندم! مؤمن دارای سه وقت می باشد:
وقتی که در آن به مناجات با خدا می پردازد.
زمانی که به حساب کشی از نفس خویش اختصاص می دهد.
زمانی که برای بهره مندی از لذّت های حلال و نیکو قرار می دهد.(۱۱)
۲. برنامه حاکمان: حضرت علی ـ علیه السلام ـ در نامه ای طولانی که به مالک اشتر نخعی برای احراز استانداری مصر نوشتند موارد زیادی را تذکر می دهد که مسئول لازم است آنها را در برنامه های خود به کار بندد که در زیر به برخی از آنها اشاره می شود:
۱. وظایف مخصوص مسئول: در جایی که جزء مسئول مستقیم، کس دیگری نمی تواند کار مردم را راه بیاندازد، خود مسئول باید عهده دار انجام امور باشد.
۲. کار هر روز را به روز دیگر نگذار چون هر روز کار مخصوص خود را دارد.
۳. نیکوترین وقت ها و بهترین ساعات شب و روزت را برای خود و خدای خود انتخاب کن، اگر چه همه وقت برای خداست، اگر نیّت درست و رعیّت در آسایش قرار داشته باشد.
۴. در حدّ توان با مردم و در میان آنها باشد.(۱۲)
۳. برنامه ریزی برای آخرت: قرآن در بسیاری از آیات خویش راجع به ماهیّت و چگونگی قیامت مطالبی را ارائه نموده است. و انسان ها را با این شناخت آماده می کند تا برنامه ریزی دقیقی برای حضور در قیامت داشته باشند.
عناوینی که می شود بر اساس آنها در مورد برنامه ریزی و مشارکت، آیات و روایات بیشتری را بررسی نمود:
اندیشیدن و تفکّر، حسابرسی، (حاسبوا قبل ان تحاسبوا)، خرد و عاقل، دانش و دانایی، دور اندیشی و عاقبت اندیشی، رأی و نظر، زیرکی، شرکت و مشارکت، مشورت، نظم و… .
نتیجه: آیات و روایات فراوانی داریم که مشارکت و همکاری و نظم و برنامه ریزی را توصیه نموده و قبل از توصیه خود قرآن و معصومین ـ علیهم السلام ـ بر طبق آن عمل نموده اند.
_________________
پاورقی:
۱. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق، ج۲۷، ص۶۷، ح۱.
۲. همان، ج۶۴، ص۱۸۷، ح۹.
۳. توبه : ۲۴.
۴. شیخ طوسی، التهذیب، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۷، ص۱۸۷، ح۱۳.
۵. بقره : ۴۳.
۶. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۸۶، ح۱.
۷. همان، ج۲، ص۶۳۵، ح۱.
۸. بقره : ۴۳.
۹. طه : ۲۵ الی ۳۲.
۱۰. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۱۸۶، ح۲.
۱۱. بحارالأنوار، همان، ج۶۷، ص۶۵،ح۶.
۱۲. بحارالأنوار، همان، ج۳۳، ص۶۰۸.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
