تفاوت انشاء و خلق چیست؟
فرق (انشاء) و (خلق) چیست؟ آیا معانی مختلفی که برای این دو لفظ ذکر می‌شوند مربوط به دوره خاصی (ازمرحله امر تا خلق کامل) است مثلاً جایگاه (انشاء) در کجای این مرحله از آفرینش است.
پاسخ:
واژه های انشاء، خلق، و امر واژه هایی قرآنی است و به وحی مربوط می شود. می‌دانیم که موضوع خلقت تنها از راه وحی قابل فهم، توضیح و تبیین است چرا که خلقت جهان و انسان و موجودات کار دست بشر نیست و قبل از بشر انجام پذیرفته است لذا انسان اطلاعاتی از آن ندارد. تنها خداست که عالم به این موضوع است و قسمت هایی از آن را که مصلحت است و به هدایت انسان مربوط می شود از طریق وحی در اختیار انسان قرار داده است. بنابراین در موضوع خلقت تنها باید به وحی و قرآن مراجعه کنیم. واژه «انشاء» که در لغت هم به معنی ایجاد است در قرآن نیز به تعبیر علامه طباطبائی رحمه الله علیه به معنی ایجاد چیزی به کار رفته است.(۱)
«خلق» به حسب اصل لغت به معنای سنجش و اندازه گیری چیزی است برای اینکه چیز دیگری از آن بسازند و در عرف دین در معنای ابداع و ایجاد بدون الگو استعمال می شود.(۲) کلمه «امر» گاهی به معنای شأن بوده و جمع آن امور است، و گاهی هم به معنای دستور دادن و وادار کردن مامور به انجام کار مورد نظر می باشد، و بعید نیست که در اصل هم به همین معنا باشد، و سپس به صورت اسم مصدر در شأن انسان و آن چیزی که وجودش را اصلاح می کند استعمال شده، و سپس در شأن هر چیز توسعه یافته باشد (چه انسان و چه غیر انسان). بنابراین امر هر چیزی همان شأنی است که وجود آن را اصلاح و حرکات و سکنات و اعمال و ارادات گوناگونش را تنظیم می کند، پس اگر میگویند: «امر العبد الی مولاه» معنایش این است که مولای عبد حیات و معاش عبد را تدبیر می کند، و معنای «امر المال الی مالکه» این است که «اختیار مال دست مالک است» و معنای: «امر الانسان الی ربه» این است که تدبیر انسان در مسیر زندگی اش به دست پروردگار اوست.(۳)
حاصل کلام: امر همان ایجاد است چه به ذات چیزی تعلق بگیرد و چه به صفات و افعال و آثار آن، پس همان طورکه امر ذوات موجودات به دست خداست، هم چنین امر نظام وجود آنها نیز به دست اوست. فرقی که خلق با امر دارد این است که خلق ایجاد چیزی است که در خلقت آن تقدیر و تألیف به کار رفته باشد، که به نحو ضمّ (پیوست) چیزی به چیز دیگری باشد: مانند پیوست اجزاء نطفه به یکدیگر و یا پیوستن نطفه ماده (مونث) چیزی به نطفه نر و سپس پیوستن مواد غذایی به آن و هزاران شرایط که در پیدایش و خلقت یک انسان و یا حیوان است. یا به نحو دیگری که از قبیل پیوستن جزئی به جزء دیگر باشد، مانند تقدیر ذات موجود بسیط و تعیین حدّ وجودی و آثار آن و روابطی که با سایر موجودات دارد. این معنا به خوبی از آیات کریم قرآن نیز استفاده می شود، مانند آیه: و خلق کل شی فقدره تقدیرا(۴) و آیه: الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی(۵) و آیه: الله خالق کل شی(۶) که خلقت را به همه چیز تعمیم داده، به خلاف امر که در معنای آن تقدیر جهات وجود و تنظیم آن نیست، به همین جهت است که «امر» تدریج بردار نیست و لی خلقت، قابل تدریج است.(۷) و اما امر، خداوند این معنا را به غیر خود نسبت نداده، بلکه آن را مختص به خود دانسته و آن را بین خود و بین هر چیزی که می خواهد ایجاد کند از قبیل روح و امثال آن واسطه قرار داده است.(۸)
پس معلوم شد که گرچه برگشت خلق و امر به یک معناست ولی به حسب اعتبار مختلف اند و به همین جهت صحیح است که هر کدام را متعلق به خصوص یک قسم از ایجاد بدانیم، حال چه این دو لفظ به تنهایی ذکر شده باشند و چه باهم. برای این که در جایی هم که مانند آیه ۵۴ سوره اعراف با هم ذکر شده باشند، باز صحیح است که بگوئیم، خلق به معنای ایجاد ذوات موجودات است، و امر به معنای تقدیر آثار و نظام جاری در آنها است، و خلق بعد از امر است، چون تا چیزی نخست تقدیر نشود خلق نمی شود، همچنان که هیچ مخلوقی بعد از خلقت تقدیر نمی شود.(۹) به نظر می رسد واژه انشاء هم به معنای خلقت اولیه می باشد و متضمن این مطلب است که خلقت بدون سابقه بر چیزی اتفاق افتاده یعنی خلقت از عدم بوده و از ماده ای که موجود بوده خلق نشده است. و ظاهرا کاربرد این واژه در قرآن برای تذکر این مطلب است که جهان هستی تنها کار خداوند می باشد.
پاورقی:
۱٫ علامه طباطبایی، سید محمد حسین. المیزان، ترجمه: موسوی همدانی، سید محمد باقر، چاپ انتشارات محمدی، قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۰ش. ج۳۷، ص۸۶
۲٫ همان، ج۱۵، ص۲۰۸٫
۳٫ همان، ج۱۵، ص۲۰۸٫
۴٫ فرقان: ۲٫ و همه چیز را آفرید، و به دقّت اندازهگیرى نمود!
۵٫ طه : ۵۰٫ به هر موجودى، آنچه را لازمه آفرینش او بوده داده سپس هدایت کرده است.
۶٫ زمر : ۶۲٫ خداوند آفریدگار همه چیز است.
۷٫ علامه طباطبایی. همان، ج۱۵، ص۲۱۰ ـ ۲۰۹٫
۸٫ همان، ج۱۵، ص۲۱۰٫
۹٫ همان، ج۱۵، ص۲۱۱٫
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
