صفات سلبیه و صفات ثبوتیه خداوند متعال کدامند؟

صفات جمال یا صفات ثبوتی صفاتی اند که بر وجود کمالی در خداوند دلالت می کنند مانند عالم و علم، قدرت و قادر، خلق و خالق، رزق و رازق و غیره، صفات جلال یا صفات سلبی صفاتی اند که چون بر نقصان و فقدان کمال دلالت می کنند از خداوند سلب می شوند مانند ترکیب، جسمانیت، مکان، جهل، ظلم، عبث و غیره.(۱)

صفات سلبی به هیچ وجه به معنای وجود نقصانی در ذات باری تعالی نیستند بلکه همانند ثبوتی از کمال ذات حکایت می کنند زیرا در صفات سلبی، در واقع مفاهیمی که شایسته مقام الهی نیستند و به نوعی نشانگر نقص و عجز موصوف خودند، از ذات خداوند سلب می شوند. نکته دیگری که در شیوه بیان صفات سلبی وجود دارد آن است که به این دلیل که این صفات مستقیما و صریحا نقصی را از صفات الهی سلب می کنند، تغایر و تمایز خداوند را با مخلوقات خویش با صراحت بیشتری اظهار می دارند.(۲)

صفات سلبی شمار خاصی ندارد بلکه هر گونه نقصی و کاستی را باید از خدا سلب کرد و اگر متکلمان از برخی صفات ثبوتی و سلبی بیشتر یاد می کنند، از قبیل مصداق و نمونه است حال ما برای آشکار شدن صفات سلبی آنها را به ترتیب ذکر می نمائیم.

۱. نفی ترکیب و صفات زائد بر ذات:در بحث توحید ثابت گشته است که اگر خداوند از اجزائی تشکیل یافته باشد وجودش متوقف بر اجزای آن است به نحوی که با انتفای یکی از اجزاء، وجود خداوند معدوم می شود این در مورد خداوند صادق نیست. زیرا وجود خداوند متوقف بر آن اجزاء نیست و مرکب بودن خداوند مستلزم ممکن بودن ذات خداوند خواهد بود.(۳)

اما صفات زائد بر ذات: فرض صفات زائد بر ذات مستلزم نیازمندی ذات خدا به آن صفات خواهد بود.

۲. رؤیت: رؤیت با چشم ظاهری ممتنع است زیرا دیدن زمانی ممکن است که طرف مقابل جسم و در مکانی خاص باشد.

۳. جهت: جهت عبارت است از نقطه ای که می توان به آن اشاره حسی کرد موجودی که دارای جهت باشد جسم یا جسمانی است.

۴. حلول حوادث در خداوند لازمه آن این است که خدا محل حوادث باشد که مستلزم تغییر و انفعال و حدوث ذات الهی است که همگی ملازم با محدودیت و نیازمندی می باشند

۵. الم و درد: الم و درد در جایی است که از دو موجود زنده که خاصیت متضاد دارند یکی بر دیگری غالب آید و در ساختار دیگری خلل ایجاد کند در حالی که در موجودی رقیب و ضد خدا وجود ندارد.

۶. جسمانیت: جسم علاوه بر این که مرکب است به مکان نیز نیاز دارد.

۷. حلول: زیرا لازمه حلول این است که وجود، قائم به وجود محل خود و تابع آن باشد این مستلزم نیازمندی به غیر است

۸. اتحاد: اتحاد حقیقی آن است که دو شی چنان با یکدیگر در هم آمیزند که از آمیزش آنها شی دیگری حاصل شود و آن دو از بین روند در نادرستی این معنا در مورد خداوند جای تردید نیست.(۴) چون باعث انفعال و تغییر و ترکیب است.

۹. زمان نداشتن: زمان داشتن نیز از خداوند سلب می شود. زیرا زمان داری از نظر امتداد و عمر زمانی قابل تجزیه است.

۱۰. حرکت و تحول: از خداوند حرکت و تحول نفی می شود زیرا هیچ حرکت و تحول بدون زمان امکان پذیر نیست و قبلا گفتیم که زمان داشتن از صفات خدا نیست.(۵)

۱۱. حد ندارد: حد داشتن مخصوص موجودات محدود است و قابل تعریف بودن مال موجودات محدود می باشد در حالی که خداوند نامحدود است و نمی توان او را در حدی گنجاند. حدّ، مخصوص موجوداتی است که انسان بتواند ذات و ماهیت آن موجود را بشناسد در حالی که انسان نمی تواند ذات باری تعالی را بشناسد

قبلا گفتیم که صفات سلبی و ثبوتی خداوند محدود به این موارد نمی شود. صفات ثبوتیه صفات ثبوتی خداوند:

۱. علم

یکی از صفات ثبوتیه خداوند علم است معنای جامع علم عبارت است از حضور معلوم در نزد عالم بسیاری از فیلسوفان و متکلمان معتقدند که علم خداوند صرفا از گونه علم حضوری است علم الهی دارای سه مرتبه است:

۱. علم به ذات.

۲. علم به اشیای دیگر قبل از ایجاد

۳. علم به اشیا پس از ایجاد آنها.

۲. قدرت الهی

یکی دیگر از صفات ثبوتیه، قدرت است معنای قدرت آن است که اگر فاعل بخواهد فعل را انجام دهد و اگر بخواهد آن را ترک می کند، قدرت داشتن بر انجام کاری مستلزم وقوع آن نیست. زیرا ممکن است فاعل قادر، به خواست خودش فعلی را که به انجام آن تواناست ترک کند دلیل اثبات قدرت مطلق خداوند آن است که اگر بخواهد هیچ قدرتی نمی تواند جلوی او را بگیرد.

۳. حیات

حیات یکی از کمالات وجودی خداوند است که دو صفت فعالیت ارادی و ادراک از لوازم آن است معنای حیات الهی آن است که ذات خداوند کمال خاصی دارد که به اعتبار آن، به علم و قدرت و فعالیت متصف می شود حیات از اوصاف ذاتی خداوند است.

۴. ازلی و ابدی بودن

قرآن کریم تنها موجودی که حیاتش ازلی و ابدی و تغییر ناپذیر است خدا معرفی می کند معنای دقیق این اوصاف آن است که خداوند فراتر از چارچوب قانون زمان قرار دارد. و لذا می توان گفت او همواره موجود بوده است و همواره موجود خواهد بود.

۵. اراده الهی

یکی دیگر از صفات ثبوتیه، اراده داشتن خداوند است اراده الهی آن است که افعال خدا بدون اجبار و اکراه انجام می پذیرد دلیل بر اراده داشتن خداوند آن است که افعال خداوند مانند آفرینش جهان و موجودات در زمان های خاص انجام می پذیرد

۶. کلام الهی

حقیقت کلام الهی آن است که خداوند حروف یا اصواتی را در صورت های مختلف ایجاد می کند این حروف و اصوات قائم به ذات الهی نیستند بلکه حادث و مخلوقند هم چنین تکلم الهی، بر خلاف تکلم انسان ها، از به کار گیری هر گونه ابزار بی نیاز است.

۷. صدق

یکی از صفات ثبوتی خداوند است. در صورت تشکیک در صادق بودن خداوند اعتبار وحی مخدوش می گردد قرآن بر صادق بودن خداوند تأکید و او را صادق ترین سخنگویان می داند درستی محتوای کتاب الهی و آسمانی و حقایق وحیانی بستگی به صفت صدق دارد.

۸. حکمت

حکمت الهی به معانی مختلف به کار رفته است از جمله:

۱. علم خداوند به حقایق امور.

۲. هدفمند بودن افعال الهی.

۳. متقن و کامل بودن افعال خداوند.

۴. اجتناب او از انجام افعال قبیح ـ دلیل متقن و کامل بودن افعال الهی آن است که هیچ یک از علل نقصان فعل مانند جهل و عجز فاعل یا لغو گرایی در مورد خدا جاری نیست.(۶)

۹. سمیع و بصیر بودن

خداوند بینا و شنواست. بینایی و شنوایی در انسان نیازمند چشم و گوش است و به تعبیری ابزار مادی اند امّا اگر موجودی را بتوان تصور کرد که بدون چشم و گوش به همه امور دیدنی و شنیدنی آگاه است می توان او را سمیع و بصیر دانست. از این رو سمیع و بصیر بودن مستلزم عضو مادی نیست.

۱۰. عدل

صفت عدل که از صفات فعل خداوند است در تفکر اسلامی اهمیت ویژه ای دارد به گونه ای که به نظر امامیه از اصول دین و مذهب به شمار می رود مقصود از عدل قرار دادن هر چیزی در جای مناسب خود است بنابراین معنای خداوند در جهان تکوین و تشریع هر چند و هر کس را در جای شایسته خود قرار داده است به گونه ای که حق هیچ موجودی تباه نمی گردد به دلیل این که خداوند هیچ گاه کار زشت و ظالمانه انجام نمی دهد و تمام افعال او متصف به صفت عدل است.(۷) نه مرکب بود و جسم و نه مرئی و نه محل بی شریک است و معانی تو غنی دان خالق

پاورقی:

۱. ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی (ترجمه کتاب المحاضرات)، قم، مرکز مدیریت خواهران، ج۱، ص۱۲۸.
۲. سعیدی مهر، محمد، کلام اسلامی، قم، چاپ سپهر، ج۱، ص۱۹۲.
۳. همان، ص۷۷.
۴. عقاید استدلالی (ترجمه کتاب المحاضرات)، همان، ص۱۸۳.
۵. مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، شرکت چاپ و نشر بین الملل، ص۶۷.
۶. کلام اسلامی، همان، ج۱، ص۲۷۹.
۷. سبحانی، جعفر و رضایی محمد، محمد، اندیشه اسلامی، ج۱، ، معارف، ص۱۰۹.

منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

اسماءالحُسنی