آیا حیوان ها چشم برزخی دارند؟
خیر، حیوان ها چشم برزخی ندارند، به چند دلیل:
اوّلا: چشم برزخی یا بصیرت بین، نیروی نهانی یا قوه قلبی شناسنده حقیقت است و صاحب آن کسی است که به واسطه نیروی «چشم بصیرت» حقایق را می شناسد و به کنه و باطن اشیاء و انسان ها پی می برد، که در عرفان به «قوه قدسیه» و در فلسفه به «عاقله نظریه» تعبیر می شود.(۱)
این قوه قدسیه، صفت علم بوده،(۲) و کسانی که چشم برزخی دارند در واقع علم به باطن اشیاء و امور عالم پیدا کرده اند. امّا حیوان ها، به خاطر درک پایین نمی توانند حقیقت اشیاء را دریابند و حال آن که چشم بصیرت حالتی است که موجب علم و آگاهی می شود به نحوی که گویی عالم، معلوم خود را مشاهده می کند.
ثانیا: موجوداتی از چشم برزخی برخوردارند که دارای تجرد عقلی باشند و در میان موجودات، تنها انسان نفس مجرد عقلی دارد، ولی حیوانات، فقط دارای نفس مجرّدی برای حشر در روز رستاخیز هستند.(۳)
ثالثا: حیوان ها موجوداتی هستند که علاوه بر حسّ و حرکت ظاهری و رشد و نمو (مانند نباتات)، دارای شعور و اراده متناسب با خودشان هستند که در پرتو آن، افعال گوناگونی از آنها صادر می شود. امّا انسان، موجودی است که علاوه بر موارد فوق، دارای نوعی شعور خاص به نام قوه ناطقه (عاقله) است که در پرتو آن، حاکم بر تمام موجودات است، چنان که قرآن حیوانان را مسخر آدمیان می داند.(۴)
کسی می تواند چشم برزخی داشته باشد که بتواند بر تمام امور عالم امکانی احاطه داشته باشد. در این میان فقط انسان ها می توانند به اذن الهی بر تمام موجودات علم و احاطه پیدا کنند که آن هم از طریق قوه عاقله امکان پذیر است.
رابعا: در فلسفه و عرفان اسلامی، برزخ را دو قسم دانسته اند.
الف)برزخ صعودی: که غیب محالی نام دارد و عبارت است از صورت های اعمال و نتیجه کارهای انسان در عالم شهادت. مراد از عالم شهادت، همان صحنه قیامت است که جز معصومان، کسی را یارای دانستن آن مقام نیست. بدین جهت به آن غیب محالی می گویند. چون بر همگان و به طریق اولی بر حیوان ها پوشیده است. قیصری در مقدمه فصوص الحکم می گوید: هر موجودی در عالم طبیعت مسبوق به صورتی از آن در عالم مثال برزخی است امّا ـ بر اساس پاره ای انظار ـ برزخ صعودی مختص انسان است، زیرا این برزخ چیزی جز صور و عقاید و اعمال انسان در دنیا نیست.(۵)
ب)برزخ نزولی: که غیب امکانی نام دارد. یعنی محل ظهور تفصیلی عالم ارواح،(۶) که امکان دستیابی برای انسان های متعالی وجود دارد. بدین جهت بیشتر مکاشفات عرفانی مانند آگاهی از رویدادهای آینده، داشتن چشم برزخی (چشم بصیرت بین) به برزخ نزولی مربوط می شود. هر چند دستیابی به برزخ نزولی نیز برای اندکی از انسان ها که سیر و سلوک دارند امکان پذیر است.(۷)
با توجه به آنچه گفته شد، حیوان ها به جهت درک و فهم و شعور پایین، تنها در حد شناخت خداوند و به اندازه توانائی خودشان، او را تسبیح و تقدیس می کنند، امّا برخورداری از دقائق عرفانی برای حیوان ها ممکن نیست. داشتن چشم برزخی نوعی کمال وجودی است و تنها انسان های سالک و با تقوا به این مقام دست می یابند، امّا اکثر انسان ها و دیگر موجودات (از جمله حیوانات ) از دستیابی به این جایگاه محرومند.
خامسا: با توجه به این که عالم برزخ مرتبه ای بالاتر از عالم طبیعت است،(۸) اگر موجودی فقط در عالم طبیعت سیر کند نمی تواند به عالم برزخ دست یابد، پس نمی تواند حالت برزخی موجودات را بداند و حیوان ها موجوداتی اند که در مرتبه عالم طبیعت سیر می کنند. بنابراین نمی توانند بر عالم برزخ احاطه پیدا کنند. هم چنین فقط روح بهره مند از عقل مجرد می تواند اشیاء عالم را إدراک کند و با سرعت قبول فیض کرده و با این عقل نورانی و الهی به حقایق اشیاء احاطه پیدا کند و بدون ترتیب مقدمات، به نتایج برسد. امّا روح حیوان که خالی از عقل مجرد است هرگز بهره ای از درک حقایق عالم را ندارد. (۹)
دیدن روی تورا دیده جان بین باید این کجا مرتبه چشم جهان بین من است(۱۰)
نتیجه: مرتبه چشم برزخی یکی از بالاترین مراتب معرفت است. نیل به شهود وجود واحدی که از همه اعتبارات مجرد است جز با عمل صالح ممکن نیست. حیوانی که نمی تواند به مرحله عقل برسد، چگونه می تواند چشم بصیرت بین (برزخی) داشته باشد. در حالی که مولوی «بصیرت» را برتر از عقل می داند.(۱۱)
بنابراین اثبات چشم برزخی (بصیرت) یا چشم باطن بین که مختص نفوس دارای قوه ناطقه و عقول فعاله مجرده است برای حیوانات محال است، زیرا حیوان ها آگاهی و شناخت نسبت به جزئیات و تفاصیل معارف انسانی را نداشته و به دقائق تکالیفی که انسان از ناحیه خداوند دریافت می کند مکلّف نیستند. چنان که آیات قرآنی نیز این را تأیید می نماید.
پاورقی:
۱. جوادی، صدر حاج سید احمد، دائره المعارف تشیع، نشر شهید، تهران،، چاپ سوم، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۲۷۱.
۲. صدر الدین شیرازی، محمد، الاسفار الاربعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ چهارم، ۱۴۱۰ق، ج۳، سفر اول، ص۳۸۵.
۳. ر.ک: سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، چاپ اول، ۱۳۷۹ش، ص۴۹۸ـ ۵۰۵.
۴. نحل : ۸.
۵. قیصری، داوود، شرح فصوص الحکم، تحقیق حسن زاده آملی، بوستان کتاب، قم، ۱۴۲۶ق، مقدمه کتاب.
۶. به تعبیر عرفا، برزخ نزولی قیام صدوری به عالم عقول است.
۷. ر.ک: جمعی از مؤلفان، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، چاپ دوم،تهران، ۱۳۷۸ش، ج۳، ص۷۹.
۸. ر.ک: معاد از دیدگاه امام خمینی (تبیان دفتر سی ام)، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۸ش، ص۱۷۱ ـ ۱۷۹.
۹. همان، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ص۴۰۳.
۱۰. دیوان حافظ شیرازی.
۱۱. آملی، حیدر بن علی، جامع الاسرار و منبع الانوارچاپ هنری کربن،، تهران، ۱۳۴۷ش، ص۱۲۶.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
