موضع امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در قیامهای زمان خود ،چه بود؟

آنچه شیوه عملکرد و برخورد ائمه ـ علیهم السّلام ـ را نسبت به مسایل اجتماعی، سیاسی از یکدیگر متمایز میسازد، مربوط به شرایط و مقتضیات زمانشان میباشد. نه مبتنی بر تفاوت فهم و برداشت آنان از دین و مسایل سیاست و نه متکی بر تفاوت امکانات علمی و قوای جسمی و روحی.(۱) در زمان امامت حضرت سجاد ـ علیه السّلام ـ چند قیام شیعی رخ داد که امام در هیچ یک از آنها شرکت و همکاری نداشت. علل عدم شرکت امام در این جنبشها را چنین میتوان تحلیل کرد.

۱. شرایط و موقعیت امام سجاد ـ علیه السّلام ـ و دوران آن حضرت بسیار حساس بود. دوره امام سجاد ـ علیه السّلام ـ دوره ناامیدی از پیروزی مسلحانه و مصادف با یکی از سیاهترین ادوار حکومت در تاریخ اسلام بود. حکّام جبّار و خونخواری چون عبدالملک، حجاج و… به صورت آشکار و علنی به مقدسات اسلامی دهنکجی میکردند و هیچ کس هم جرأت کوچکترین اعتراض را نداشت. عبدالملک خلیفه مسلمین میگوید: به خدا سوگند از این پس هر کس مرا به تقوا امر کند، گردن او را خواهم زد. و وقتی زنی بنام «امالدرداء» به او میگوید شنیدم پس از عبادت شراب نوشیدهای؟! میگوید: نه تنها شراب بلکه خون مردم را نیز نوشیدهام»(۲) مسعودی میگوید: حجاج ـ یکی از عمّال عبدالملک ـ در مدت بیست سال فرمانروایی ۱۲۰ هزار نفر را با شمشیر دژخیمان خود به قتل رسانید.(۳) آری رعب و اختناق شدید در جامعه آن روز حکمفرما بود و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ بر سر یک دوراهی دشوار قرار گرفته بود. یا میبایست با ایجاد هیجان و احساسات به یک حرکت تند و عمل متهورانه دست زند و حادثهای شورانگیز بیافریند. و یا میبایست احساسات سطحی را به وسیله تدبیری پخته و سنجیده مهار کند و عجالتاً از حیات اسلام و جان خود و یارانش حراست نماید. شکی نیست که راه نخست راه فداکاران است، ولی برای یک رهبر الهی کافی نیست که فقط فداکار باشد، بلکه علاوه بر آن باید ژرفنگر و دوراندیش و پرحوصله نیز باشد. امام (ره) هم با ارزیابی اوضاع و شرایط زمان و ملاحظه اختناق شدید، هرگونه جنبش و حرکت مسلحانه را پیشاپیش محکوم و شکست میدانست.(۴) آری امام سجاد ـ علیه السّلام ـ این شکستها را پیشبینی میکرد و میدید اگر در آنها شرکت بکند نه تنها پیروز نمیشود بلکه خود و پیروان اندکش نیز کشته میشوند، بدون آنکه نتیجهای برای اسلام و مسلمین حاصل شود، از این رو امام سجاد ـ علیه السّلام ـ راه دوم را انتخاب کرد.
۲. فقدان نیروهای صادق و مخلص و مدافع، و عناصر حمایتگر و عدم اعتماد امام ـ علیه السّلام ـ به مدعیان هواداری از حریم امامت، زیرا یاران صادق در طول تاریخ در بحرانهای جدی اندک بودند امام سجاد ـ علیه السّلام ـ با اشاره به این وضع میفرمود: «در تمام مکه و مدینه بیست نفر نیستند که ما را دوست بدارند».(۵) البته تعداد زیادی ادعا می کردند پیرو و حامی اهل بیت(ع) هستند ولی دوستداران واقعی کم بودند .
۳. ماهیت سیاسی و اعتقادی این قیامها، اشتباه عمده سیاسی این قیامها عدم سنجش موقعیت و شرایط نامناسب زمان، و دل سپردن به حوادث بدون در نظر گرفتن تاثیر و نتیجه آن بود. و از جنبه اعتقادی، نیز این قیامها نمیتوانست یک نهضت اصیل شیعی باشد. چون افرادی مثل عبدالله بن زبیر در میان صفوف قیامکنندگان حرّه نفوذ یافته بود و امام نمیخواست امثال عبدالله بن زبیر قدرتطلب او را پل پیروزی خود قرار دهند. بنابراین وجود برخی انحرافها و اشتباهات سیاسی و عقیدتی مثل عدم نظرخواهی از امام، گرفتن دستور از محمد حنیفه، در میان انقلابیون امام را وادار میکرد تا از موضعگیری و برقراری رابطه مستقیم و حمایت کامل از آنها خودداری بکند. قیام مدینه مطلقاً مورد تأئید امام نبود و قیام مختار با اینکه مورد تأئید ضمنی امام بود ولی امام این قیام را هم بخاطر عوارض و تبعات سیاسی زیادی که داشت آشکارا مورد تأئید قرار نداد باری امام چهارم با انتخاب راه دوم، یک سلسله برنامههای ارشادی و فرهنگی و تربیتی و مبارزات غیرمستقیم را آغاز کرد و بدون آنکه حساسیت حکومت را برانگیزد، فعالیتهایی مهمی انجام داد .از جمله:
۱. زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا.
۲. پند و ارشاد امت با روشهای حکیمانه و بسیار زیرکانه، در عین حال که نتیجه سیاسی داشت و بر ضد دستگاه حکومت بود، حساسیت حکومت را برنمیانگیخت.
۳. تبیین معارف در کلاس دعا و… .(۶)

پاورقی:

۱. تحقیق از گروه تاریخ، امام سجاد جمیل ستایشگران، انتشارات آستان قدس رضوی، ص ۹۹.
۲. سیوطی، تاریخ الخلفاء، بغداد، مکتبه المثنی، ص ۲۱۷.
۳. مسعودی، مروجالذهب، بیروت، دارالاندلس، ج ۳، ص ۱۶۶.
۴. خامنهای، سید علی، پیشوای صادق، تهران، انتشارات سید جمال، ص ۲۴.
۵. مجلسی، بحارالانوار،چاپ سوم ،تهران، المکتبه الاِسلامیه، ج ۴۶، ص ۱۴۳.
۶. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه تحقیقاتی امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، ص ۲۵۹.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات