آیا صحیح است که معروف کرخی ابتدا از خادمان امام رضا ـ علیه السلام ـ بود؟

آیا صحیح است که معروف کرخی ابتدا از خادمان امام رضا ـ علیه السلام ـ بود و به دلیل تخلفی که انجام داد، امام رضا ـ علیه السلام ـ او را از خود راندند و پس از آن، کرخی به عنوان سرسلسله صوفیه درآمد؟

پاسخ:

ابومحفوظ معروف بن فیروز (یا فیروزان) بغدادی کرخی از مشاهیر عرفا بود پدر و مادرش نصرانی مذهب بوده‌اند. که او را در هفت سالگی پیش معلمی نصرانی بردند. معلم به او گفت بگو «ثالث ثلثه» (و این اشاره به عقائد نصاری است که به نام اب و ابن و روح القدس به سه اصل «اقانیم ثلاثه» معتقد می‌باشند، که اب را خدای تعالی و ابن را حضرت مسیح و روح القدس را جبرئیل می‌دانند و در قرآن مجید هم در ردّ ایشان آمده است: لََقَد کَفَرَ الذین قالُوا انَّ الله ثالِثُ ثلثهٍ.(۱) به تحقیق کسانی که خداوند را ۳ نفر حساب کرده‌اند کفر ورزیدند.) معروف این گفته استاد را شدیداً انکار کرد و گفت: «لا بَل هُوالله أحَدْ» پس معلّم برآشفت و سیلی محکمی بر گونه او نواخت او نیز فرار کرد و مدتی غایب شد تا آن که پدر و مادرش آرزو می‌کردند که برگردد و هردینی را که قبول کند موافقت نمایند. تا آنکه معروف به حسب فرمایش امام رضا ـ علیه السلام ـ در هفت سالگی دین مقدّس اسلام را قبول کرد و به خانه‌اش بازگشت. چون پدر و مادرش از وی پرسیدند که به کدام دین معتقد شده‌ای؟ گفت به اسلام، آنان نیز اسلام آوردند.(۲) گویی نام پدر وی که فیروز یا فیروزان می‌باشد نام زمان نصرانیت اوست و ظاهر کلام روضات‌الجنات(۳) که وی را با عنوان معروف بن علی ذکر کرده نه فیروزان گویای این است که پس از قبول اسلام نام پدرش تبدیل به علی شده است.
معروف در سیر و سلوک بی‌نظیر بود، صوفیه و عرفا در حق او ارادت فراوانی دارند و او را تا حد مستجاب الدّعوه ذکر کرده‌ و کرامات بسیاری به او نسبت می‌دهند و او را از اصحاب و موالیان بلکه دربان امام رضا ـ علیه السلام ـ می‌دانند.(۴) گرچه بسیاری از این مطالب می تواند بر پایه غلو باشد.
یک سلسله از عرفای صوفیه هستند که سند طریقتی خودشان را به معروف کرخی می‌رسانند و به واسطه او سلسله خود را به حضرت امام رضا(ع) متصل داشته و به همین جهت به «معروفیه» شهرت دارند. این سلسله خود را با نام‌های نعمت‌اللهی، نوربخشی، نقش‌بندی، سقطیان و جندیان و چند شعبه دیگر منشعب هستند و به جهت همین کثرت در سلسله به «ام السلاسل» معروف شده‌اند.
معروف در سال ۲۰۰ هجری در بغداد وفات یافت. در اواخر عمرش که علائم موت آشکار شد به او گفته شده وصیّتی کن: گفت وقتی مشرف به موت شدم پیراهن مرا صدقه بدهید که چنانچه عریان به دنیا آمده‌ام عریان نیز رفته باشم.
این مطالب خلاصه تمام آن چیزی است که در منابع به آن اشاره شده است. با این که در منابع وی را از اصحاب امام رضا ـ علیه السلام ـ دانسته‌اند، در هیچ کدام از کتب رجالیّه(۵) که به شرح حال هر یک از اصحاب و خواصّ و خدّام و موالی ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ پرداخته و ولادت هریک از مشاهیر و مجهولان و ثقات و کسانی که مورد مدح و ستایش و یا ذمّ و نکوهش قرار گرفته‌اند، به نگارش درآورده‌اند، اصلاً به شرح حال معروف کرخی نشده و به صورت تصریح یا تلویح برای مدح یا ذم، نامی از او برده نشده و به این جهت نسبت صحابی و یا دربان امام رضا(ع) بودن او بعید به نظر می‌رسد چنانچه برخی از کتب به این نکته نیز اشاره کرده‌اند.
مؤلف ریحانه الادب نظر علامه مجلسی را در عین‌الحیات آورده است که وی نیز به دلایل بالا در باب صحابی بودن معروف نسبت به امام رضا ـ علیه السلام ـ را شدیداً انکار می‌کند.(۶)
در نهایت آنچه مسلم است این است که وی صوفی بوده است و می دانیم ائمه(علیهم) همواره صوفیه را رد کرده و از ایشان دوری می جستند و مسلماً فردی که باعث شده مسلمانان بر ده ها فرقه و گروه تقسیم شوند نمی تواند فرد مثبتی باشد. در میان صوفیان رساندن فرقه و نسبت به ائمه(ع) مخصوصاً علی(ع) بسیار مرسوم بوده و از خیله های آنها جهت جذب مردم می باشد.

پاورقی:

۱. مائده:۷۳.
۲. عطار نیشابوری، فرید‌الدین، تذکره الاولیاء، انتشارات گنجینه، چاپ دوم، ص۲۴۱.
۳. موسوی، محمد باقر، روضات الجنات فی‌ احوال العلماء والسادات، قم، مهر استوار، ج۸، ص۱۳۴.
۴. در رابطه با روایاتی که در مورد او نقل شده رجوع شود به، ابوعبدالرحمان سُلمی، طبقات الصوفیه، مطبعه دار التألیف مصر، چاپ دوّم، ۱۳۸۹ ه‍ .ق، ص۸۳.
۵. کتابهایی همانند: رجال طوسی، رجال نجاشی، رجال ابن داوود، رجال علامه حلی و …
۶. ریحانه الادب، همان ص۴۷.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات