قیام‌هایی که در عصر امام رضا بر علیه خلافت عباسیان رخ داد را توضیح دهید؟
امام موسی کاظم ـ علیه السّلام ـ در سال ۱۸۳ هجری قمری به شهادت رسیدند. بعد از ایشان، فرزندش ـ علی بن موسی الرّضاء ـ علیه السّلام ـ به مدت بیست سال عهدهدار منصب امامت شدند. ، امام رضا ـ علیه السّلام ـ عهدهدار هدایت مسلمانان بودند تا اینکه سرانجام در سال ۲۰۳ هجری قمری به دست مأمون به شهادت رسیدند.
دوران امامت ایشان مصادف با سه خلیفه عباسی: هارون الرشید (ده سال)، محمّد امین (پنج سال)، و عبدالله مأمون(پنج سال) بود.(۱)در طول این بیست سال قیام‌های علوی و غیر علوی زیادی بر ضدّ حاکمیت عباسیان صورت گرفت که در نهایت حکومت عباسی موفقّ به سرکوبی این قیام‌ها شد. طبری این قیام‌ها را ضبط کرده است که به مشروح آنها پرداخته می‌شود:(۲)
۱. قیام ابو عمرو جانفروش در سال ۱۸۴ هـ ق که هارون زهیر قصّاب را برای سرکوبی او فرستاد، و ابو عمرو در شهر زور کشته شد.
۲. در سال ۱۸۵ هـ ق حمزه جانفروش در بادغیس قیام کرد که عیسی بن علی از طرف خلیفه آنها را سرکوب کرد.
۳. در سال ۱۸۵ هـ ق ابوالخصیب در نساء قیام کرد و بر طوس، نیشابور، ابیورد مسلّط شد. علی بن عیسی بن ماهان موفّق به سرکوبی این قیام شد. ابوالخصیب را کشته و زنان و فرزندانش را اسیر کرد.
۴. عبدالسلام در ۱۸۷ هـ ق در «آمد» قیام نمود و یحیی بن سعید عقیلی او را کشت و قیامش را سرکوب نمود.
۵. در سال ۱۹۰ هـ ق رافع بن لیث بن نصر بن سیار در سمرقند به مخالفت با هارون برخاست. بسیاری از مردم خراسان و سرزمین ماوراء النهر به علّت نفرت از سیاست‌های خلیفه از او پیروی کردند. ابتدا علی بن عیسی بن ماهان به سرکوبی این قیام پرداخت، ولی موفّق نشد و سرانجام هرثمه بن اعین روانه گردید.(۳) و قیامش را سرکوب کرد.
۶. ثروان پسر سیف در ۱۹۱ هـ ق در ناحیه حولایا قیام کرد که توسط طوق بن مالک سرکوب گردید.
۷. ابو اسندا در ۱۹۱ هـ ق در شام قیام کرد و هارون الرشید، یحیی بن معاذ را به مقابله با او فرستاد.
۸. در سال ۱۹۲ هـ ق، ثروان حروری قیام کرد و در طف بصره عامل خلیفه را کشت.
۹. در مورد قیام مردم حمص دو نقل است: طبری، قیام مردم حمص را در سال ۱۹۴ هـ ق می‌داند که مردم حمص بر علیه اسحاق بن سلیمان عامل محمد امین قیام کردند. ولی یعقوبی، قیام را در سال ۱۹۰ هـ ق، ثبت کرده که هارون خود به سرکوبی این قیام رهسپار شد. و مردم حمص خواستار صلح شدند و او هم قبول کرد. بعید نیست که مردم حمص در سال‌های ۱۹۰ و ۱۹۴ قیام کرده باشند.
۱۰. قیام علی بن عبدالله سفیانی، از نوادگان معاویه، که در شام قیام کرد. وی در سال ۱۹۵ هـ ق، حاکم دمشق را اخراج و به محاصره شهر پرداخت.
۱۱. در سال ۱۹۸ هـ ق خزیمه بن خازم به مخالفت با محمد امین برخاست.
۱۲. قیام ابو السرایا (سری بن منصور شیبانی) در سال ۱۹۹ هـ ق در کوفه:
این قیام که از عمده‌ترین و خطرناکترین قیام‌های علویان به حساب می‌آید، ابتدا توسط محمد بن ابراهیم طالبی معروف به ابن طبا طبا شروع شد. ابن طبا طبا سرپرستی کارهای نبرد و فرماندهی سپاهیان را به ابو السرایا داد. ابوالسرایا بعد از مدّتی ابن طبا طبا را با زهر مسموم کرد و خود به جای وی نشست و در کوفه شروع به ضرب سکه نمود. بصره، واسط، حجاز و یمن را تصاحب نمود ولی سرانجام هرثمه وی را دستگیر کرد.
۱۳. قیام ابراهیم بن موسی طالبی در یمن در سال ۲۰۰ هـ ق.
۱۴. قیام حسین بن حسن افطس در مکه.
۱۵. قیام ابن ابی سعید بر علیه حسن بن سهل که توسط هرثمه سرکوب شد.
۱۶. مردم بغداد به خاطر اعطای قدرت بیشتر به فضل بن سهل از سوی مأمون، خواستار رهبری قیامی توسط منصور بن مهدی گردیدند ولی او از قبول آن خودداری نمود.
۱۷. قیام ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله در ۲۰۱ هـ ق به خاطر ولایتعهدی امام رضا ـ علیه السّلام ـ .
۱۸. قیام بابک خرمی (خرم الدین) در آذربایجان در ۲۰۱ هـ ق که سرانجام توسط معتصم در ۲۲۳ هـ ق سرکوب گردید.
۱۹. قیام مهدی بن علوان حروری در سال ۲۰۳ هـ ق.
۲۰. قیام برادر ابو السرایا در ۲۰۲ هـ ق در کوفه که غسان بن الفراج آن را سرکوب کرد.
علاوه بر قیام های مذکور که به طور عمده از تاریخ طبری نقل گردید، یعقوبی مورخ بزرگ شیعه نیز به قیام‌های ذیل اشاره کرده است:
۲۱. قیام احمد بن عیسی بن زید علوی در ۱۸۸ هـ ق که سر انجام توسط غلامش (حاضر) دستگیر و به هارون تحویل داده شد.
۲۲. قیام عبد الملک بن صالح بن علی هاشمی در ۱۸۸ هـ ق که توسط خلیفه (هارون) سرکوب گردید.
۲۳. قیام صنادیه در ارمنستان در ۱۹۳ هـ ق که توسط هارون سرکوب شد.
۲۴. قیام محمد بن ابی خالد که محمد امین آن را سرکوب کرد.
۲۵. قیام مالک بن لبید یشکری در سواد.
۲۶. قیام عباس بن محمد بن موسی جعفری در بصره.
۲۷. قیام محمد بن حسن معروف به «سلق» در واسط که توسط عبدالله بن سعید خرشی سرکوب گردید.
۲۸. قیام محمد بن جعفر در حجاز که توسط عیسی بن یزید جلودی سرکوب شد.
۲۹. قیام احمد بن خطاب ربعی در نصیبین.
۳۰. سید بن انس در موصل.(۴)
۳۱. قیام نصر بن شبث در ۱۹۸ هـ ق در شام که طاهر بن حسین مأمور سرکوبی او شد.
۳۲. قیام زط (کولی) در جنوب عراق که در دوره معتصم سرکوب گردید.(۵)
۳۳. قیام زید معروف بن «زید النار» در بصره که توسط عیسی جلودی سرکوب شد.
۳۴. قیام محمد بن جعفر ملقب به دیباج در مکه و نواحی حجاز.
۳۵. قیام محمد بن سلیمان بن داوود در مدینه.
۳۶. قیام حسن الهراش در ۱۹۸ هـ ق.
۳۷. قیام حاتم بن هرثمه در ارمنستان.
۳۸. قیام عبد الرحمان بن احمد در یمن.(۶)
اوضاع نابسامان سیاسی واجتماعی در زمان درگیری بین امین و مأمون بر سر قدرت،عامل موثر درشکل گیری شورش‌ها و قیام‌های گوناگونی بر علیه حاکمیت عباسی بود. این قیام‌ها به رهبری علویان و غیر علویان رهبری می‌شد .
پاورقی:
۱. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، چاپ نهم، ۷۷، مؤسسه امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، ص ۴۰۰.
۲. طبری، تاریخ طبری، مترجم ابوالقاسم پاینده، انتشارات اسیاطیر، چاپ دوم، ۶۳، ج۱۲ و ۱۳، ص ۵۲۸۰ تا ۵۶۷۵.
۳. طقوش، محمّدسهیل، دولت عباسیان، مترجم: حجت الله جودکی، انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه، چ اول، ۸۰، ص ۱۰۰.
۴. یعقوبی، ابن واضع، تاریخ یعقوبی، مترجم محمد ابراهیم آیتی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم، ۷۴، ج۲، ص۴۶۱.
۵. طقوش، محمد بن سهیل، پیشین، ص۱۳۰.
۶. عاملی، جعفرمرتضی، زندگانی سیاسی امام رضا ـ علیه السّلام ـ ، مترجم و چاپ از دفتر انتشارات اسلامی، انتشارات کنگره جهانی حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ ، چاپ ۱۳۶۵، ص ۱۷۵.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
