علل شورش بر ضد عثمان چه بود؟

عثمان پس از این که به خلافت رسید نه تنها سیره نبوی بلکه سیره دو خلیفه اول را نیز زیر پا گذاشت ، او دست به اقداماتی زد که در نهایت به آشوب و شورش در جامعه اسلامی منجر شد او بدعت‌هایی را در دین به وجود آورد که آثار مخربی در جامعه‌ی اسلامی بنیان نهاد. وی زمینه‌ساز تسلط طولانی خاندانش به قدرت بود.(۱)

مدّت حکومت عثمان ۱۲ سال بود(۲) اقدامات خلاف او خصوصا در نیمه دوم حومتش زمینه‌ساز شورش بر ضد او شد. در این جا به پاره ای از این موارد اشاره می شود.
۱. عدم قصاص عبیدالله بن عمرعبیدالله فرزند عمر به بهانه کشته شدن پدرش توسط ابو لؤلؤ ،دختر ابو لؤلؤ، جفینه و هرمزان را به قتل رسانید(۳) و عثمان از خون او گذشت و او را با احترام در کوفه منزل داد. این مسئله در بین مسلمین و صحابه‌ روشن بود که بر خلاف آیات قرآن و سیره‌ی نبوی است که در مقابل قتل باید قاتل قصاص شود و هیچ کس حق تعرض بر غیر قاتل را ندارد.
۲. برگرداندن حکم بن ابو العاص و مروان تبعیدی های پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به مدینه.او با برگرداندن حکم بن ابوالعاص و پسرش مروان از طائف به مدینه حکم رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ را زیر پا گذاشت در حالی که خلفای پیش از او از این عمل امتناع کردند.(۴)
۳. توجه بیش از حد به مادیات و تجمل. چنانچه برای خود کاخی ساخت که در مدینه سابقه نداشت و اموال و املاکی به تملک خود درآورد.(۵) روزی که عثمان کشته شد اموال وی نزد خزانهدارش به ۰۰۰: ۱۵۰ دینار طلا و ۰۰۰: ۰۰۰: ۱ درم میرسید و بهای املاک او در وادی القری و حنین و دیگر جاها ۰۰۰: ۱۰۰ دینار طلا بود و گوسفند و شتر فراوان از او بر جای ماند.(۶)
۴.تسلط دادن بنی امیه بر مردم و بخشش اموال فراوان به آنها. عثمان به تدریج بنی امیه را بر دیگر قبایل و قریشیان برتری می‌داد. طبیعی بود که چنین ترجیحی برای بسیاری از خاندان‌های قریشی و دیگران قابل تحمل نخواهد بود، لذا به تدریج حامیان او مبدل به مخالفین شده و بر ضد او در شورش متحد شدند.(۷)
در دوره‌ی او بنی امیه و فرزندان ابی معیط بر تمام امور مسلط شده و دارای تیول و مرغوب ‌ترین زمین‌ها شدند و به ستم، اموال مردم را مصادره می‌کردند.(۸) عثمان از بیت المال به خاندان خود تا می‌توانست می‌بخشید. او به شهرهای مختلف نامه می‌نوشت و دستور می‌داد تا والی آن شهر به منسوبین او از بیت المال مبالغ زیادی بپردازد. مثلاً به والی بصره، عبدالله بن عامر نوشت که ششصد هزار درهم از بیت المال بصره به دامادش بپردازد.(۹) او همواره به خویشاوندان خود جایزه‌ای می‌داد … تا جایی که خزانه‌دار مدینه از دست عثمان و خاندانش به ستوه آمد و روزی در حالی که عثمان در مسجد خطبه می‌خواند وارد مسجد شد، و به مردم گفت: ای مردم عثمان گمان برده است که من خزانه‌دار او و خویشان او هستم … این کلید بیت المال شماست تحویل بگیرید …(۱۰)
عثمان ولید بن عقبه بن ابی معیط را که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ او را اهل جهنم شمرده بود والی کوفه کرده بود. همین والی بود که با مستی برای مردم نماز خواند و نماز صبح را به چهار رکعت تمام نمود برخی از صحابه و مؤمنین به این عمل او اعتراض کردند. ولید همچنین جادوگری را که یهودی بود برای اجرای نمایش و شعبده بازی به مسجد وارد کرد. والیان بعدی نیز همانند او با مردم بدرفتاری می‌کردند این امور مردم را به منظور اعتراض به سوی مدینه روانه کرد.(۱۱)
۵. بدرفتاری و جسارت به برخی از صحابه‌ی بزرگ و مورد عنایت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ او ابوذر صدیق را به ربذه تبعید کرد و عبدالله بن مسعود را کتک زد و عمار یاسر را ناسزا گفت که منجر به مخالفت قبیله‌ی بنی مخزوم با او شد.(۱۲)
نتیجه گیری: علل شورش بر ضد عثمان که منجر به کشته شدن او شد رامی توان در موارد ذیل خلاصه کرد.
۱. مخافت با سیره‌ی نبوی وشیخین وعمل بر خلاف قرآن.
۲. مسلط کردن بنی امیه و خویشان خود و ترجیح آنان بر تمام مسلمین و ایجاد فاصله‌ی طبقاتی فراوان.
۳. اسراف و تبذیر و بخشش بی حد و حصر بیت المال به خویشان.

پاورقی:

۱. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۰۰، ج۴، ص۵۸۰، و طبری، تاریخ الطبری، بیروت، چاپ اول، بی‌تا، ج۴، ص ۲۸۳.
۲. مسعودی، مروج الذهب، ترجمه پاینده، تهران، علمی فرهنگی، چاپ چهارم، ۱۳۷۰، ج۱، ص۶۸۸.
۳. محمد بن جریر طبری ،تارخ طبری ،ترجمه ابو القاسم پاینده ،تهران ،اساطیر ،۱۳۷۵،ج۵،ص ۲۰۸۳
۴. مسعودی ،پیشین، ص ۶۸۹ و ۶۹۱.
۵. همان، ص ۶۹۰.
۶. علامه امینی ،الغدیر ،جمعی از مترجمان تهران ،بنیاد بعثت،بی تا،ج۱۶،ص ۸۴
۷. جعفریان، رسول، تاریخ تحول دولت و خلافت، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، ۱۳۷۳، ص ۱۲۶.
۸. مسعودی،همان، ص ۶۹۳.
۹. همان، ص ۶۲.
۱۰. همان، ص ۶۲.
۱۱. همان، ص ۶۹۱ ـ ۶۹۴.
۱۲. یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، با ترجمه‌ی محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی فرهنگی، چاپ هفتم، ۱۳۷۴، ج۲، ص۸ ـ ۶۶.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات