حدیث فال بد و گمان بد را شرح دهید؟
مفهوم و معنای این حدیث چیست؟ و از کدام معصوم ـ علیهم السّلام ـ نقل شده است؟ سه چیز است که همه گرفتار آن هستند: اول گمان بد، دوم فال بد، سوم حسد، و من به شما می گویم چه کنید که به عذاب آنها گرفتار نشوید. موقعی که درباره کسی گمان بد بردی تفحص و تفتیش مکن که گمان بد در اختیارت نبوده و برای خودِ گمان بدون تحقیق کیفر نمی شوی.
پاسخ:
روایت فوق از پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ وارد شده است که می فرماید: «ثلاثٌ لا ینجوا منهنّ احدٌ، الظنُّ والطّیرهُ والحسدُ و سأحدثکُم باالمخرج من ذلک : اذا ظنَنْتَ فلا تُحقِّق و اذا تطیَّرت فآمْضِ و اذا حسدتَ فلا تبغِ.(۱) سه خصلت است که هیچ کسی از آنها رهایی ندارد. سوء ظن و بدگمانی و فال بد زدن و حسد کردن. و به شما راه گرفتار نشدن به آنها را خبر خواهم داد : هر وقت گمان بد کردید، به آن جامه عمل نپوشانید (و در نتیجه جستجو نکنید) و هر موقع فال بد زدی به آن هیچ اعتنایی نکن، و هر زمان که حسادت ورزیدی در مورد آن شخص ظلم نکن و از حق تجاوز نکن.».
احادیث زیادی شبیه و در معنی این حدیث شریف وارد شده که در بعضی از آنها موارد دیگری از گناهان نیز یاد شده است. برای استفاده بهتر از این حدیث توضیحات مختصری ارائه می گردد.
الف) سوء ظنسوء ظن یا گمان بد این است که، انسان نسبت به برادر مؤمن خود یا کار او گمان بد کند و از گمان خود پیروی کرده و به احتمال صحیح و جهت صلاح در آن کار اعتنایی نکند. که این خود یکی از عوامل گناه کبیره دیگری به نام بهتان – نسبت دادن کاری بد یا عیبی به دیگری بدون اینکه در او باشد – ، است. لذا در قرآن و احادیث، مسلمانان از بدگمانی نهی و به حمل بر صحت کردن کار مسلمانان، امر شده اند. در سوره حجرات می فرماید: «ای کسانی که به خدا ایمان آوردید از بسیاری گمانهای بد (گمان بد درباره برادر مؤمن) اجتناب ورزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است و از امور مخفی مردم تجسس نکنید.»(۲). در حدیثی از حضرت امیرالمؤمنین علی ـ علیه السّلام ـ آمده که: «کار برادر دینی خود را بر بهترین وجه نگه دار تا آنکه دلیلی بدستت بیاید که بر تو غالب شود و راه توجیه را بر تو ببندد و به هیچ سخنی که از برادرت می شنوی بدگمان مباش تا زمانی که می توانی آن را توجیه کرده و حمل بر صحت بکنی. سوء ظن حرام است و منظور از گمان حرام این است که برادر مؤمنت را پیش خودت بدون دلیل قطعی بد بدانی، اما مجرد خطور وگذشتن به دل (بدون اینکه در دل نگه بداری) چون اختیاری نیست حرام نبوده و از آن عفو شده است.»(۳)
ب) حسدحسد از گناهان کبیره بوده و انسان را از عدالت ساقط می نماید. حسد حالتی است نفسانی و درونی که در این حالت حسود آرزو می کند نعمت یا کمالی که در دیگری وجود دارد، از بین برود. چه آن نعمت را خود دارا باشد یا خیر و چه بخواهد به خودش برسد یا نه. حسد غیر از غبطه است. زیرا در غبطه شخص اوّلاً نعمت یا کمالی را که در غیر توهم کرده برای خود می خواهد و ثانیاً به از بین رفتن این نعمت یا کمال از غیر خود میل ندارد.(۴) غبطه گاهی واجب است و آن غبطه در واجبات است. در مستحبات غبطه مستحب است و غبطه در محرمات، حرام است. اما تا آن حرام را مرتکب نشده این گناه مورد بخشش است.(۵) حسد نوعاً از پست و ذلیل شمردن خویش بوجود می آید. چون وقتی دیگری را کامل فرض کرد در او یک حالت ذُلّ و انکساری رخ دهد که اگر نیکی های درونی در شخص نباشد، حسد به وجود می آید. از امام باقر ـ علیه السّلام ـ نقل شده اسنت که: حسد همانند آتشی که هیزم را می خورد ایمان را می خورد و نابود می گرداند. علاج عملیِ حسد این است که به شخصی که نسبت به او حسادت می ورزیم محبت کنیم، با تبسم و خوبی با او رفتار کنیم و از خدا برای او طلب توفیق و یاری بکنیم. این مسأله در مورد تمام گناهان به همین صورت است که اگر ضد آن را انجام دهیم به تدریج گناه از وجود ما زایل می شود.(۶)
ج) تطَیُّر«تطیُّر» فال بد زدن است که پیامبر و ائمه ـ علیهم السّلام ـ آن را به شدّت مذمت کرده اند و آن را در ردیف شرک به خدا قرار داده اند. از پیامبر گرامی اسلام نقل شده که: هر کس فال بد زدن او را از کارش باز دارد، شرک ورزیده است(۷). «تفأل» که ممدوح است، به معنی فال خوب زدن و در مقابل «تطیّر» است.(۸) خوب است انسان نسبت به هر چه اتفاق می افتد یا در نظرش می آید، فال خوب بزند. به عنوان نمونه اگر نام شخصی «محمد» است بگوید ان شاء الله تو با حضرت پیامبر محشور خواهی شد. پیامبر گرامی همواره فال خوب را دوست می داشتند و فال بد را مکروه می شمردند و همواره امر می کردند که اگر شخصی از چیزی اکراه داشت و به آن فال بد زد بگوید: الّلهم لایؤتی الخیرَ الاّ انتَ و لایدفعُ السیئاتِ الاّ انتَ و لا حولَ و لا قوّهَ الاّ بک : خداوندا غیر از تو کسی خیر نمی رساند و غیر از تو کسی بدی ها را دفع نمی کند و حول و قوه ای غیر از تو نیست.(۹)
نتیجه : ۱. حسد جزو گناهان کبیره است. ۲. بدگمانی و سوء ظنی که فقط به ذهن خطور کند و زایل شود گناه نیست. ۳. فال خوب زدن نیکو و فال بد زدن در ردیف شرک به خدا است.
پاورقی:
۱. ر. ک: ورام ابن ابی فراس، مجموعه ورام، قم، انتشارات مکتبه الفقیه، ج۱، ص۱۲۷.
۲. حجرات:۱۲.
۳. ر. ک: دسغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، تهران، انتشارات جهان، چاپ ششم، ج۲، ص۳۹۸ الی ۴۰۱.
۴. ر. ک: موسوی خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ چهارم، ۱۳۷۳، ص۱۰۵.
۵. ر. ک: گناهان کبیره، همان، ج۲، ص۳۴۷.
۶. ر. ک: شرح چهل حدیث، ص۱۰۸ الی ۱۱۳.
۷. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه حمید رضا شیخی، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۷۷، ج۷، ص۳۳۴۴.
۸. صالح عضیه، معناشناسی واژگان قرآن، ترجمه سید حسین سیری، انتشارات آستانه قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۰، ص۱۴۳ الی ۱۴۸.
۹. میزان الحکمه، همان، ج۷، ص۳۳۴۴.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
