چرا در دعای ندبه خطابات نسبت به امام زمان جمع است؟

چرا در اغلب ادعیه به ویژه دعای ندبه خطابات نسبت به امام زمان ـ علیه السّلام ـ جمع است؟ (مثل این الشموس الطالعه…. ) جمع است؟

پاسخ:

۱. گاهی در ادبیات، جهت حرمت و حفظ احترام، فرد را به صورت جمع مورد خطاب قرار می دهند و می گویند: استاد فرمودند و یا پدر فرمودند، استاد تشریف فرما شدند. این نکته در مورد اولیاء خدا و معصومین ـ علیهم السلام ـ بسیار روشن است و در قرآن شریف، روایات و ادعیه نیز این نکته مورد توجه قرار گرفته است و آنها را با گونه های مودبانه مورد خطاب قرار داده اند.(۱)
۲. در مورد حضرت مهدی (عج) مسئله فراتر از این است. برای روشن شدن بحث،‌ به یک حدیث جالب توجه اشاره می شود. در روایات آمده است:
«سُئِلَ ابوعبدالله ـ علیه السّلام ـ هل وُلِدَ القائم؟ قال: لا، و لو أدرکْتُه لخدمْتُه أیّامَ حیاتی.»(۲) از امام صادق ـ علیه السّلام ـ در مورد تولد امام زمان (عج) سوال شده که آیا حضرت قائم (عج) متولد شده اند؟ امام فرمود: نه حضرت قائم (عج) متولد نشده است. اگر من او را درک می کردم، تمام عمر خود خادم او می شدم.
۲. نکته‌ دیگر آن است که قرآن در مورد حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ نیز چنین خطابی دارد می فرماید: إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّهً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِیفًا وَلَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ(۳) یعنی «همانا ابراهیم (به تنهایی) یک امت بود، در برابر خدا خاضع و فرمان بر حق گرا بود، و از مشرکان نبود.» در این آیه خداوند حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ را به تنهایی یک امت دانسته است. خلاصه‌ تحلیل و تفسیر مفسران ذیل این آیه عبارت است از اینکه:
۱. چون ابراهیم ـ علیه السّلام ـ بر مکتبی بود که احدی بر آن نبود، پس یک امت بود.
۲. او به اندازه‌ یک امت خیر و خوبی و کمال داشت. «آن چه خوبان همه دارند تو تنها داری»
۳. کلمه امت به معنای معلم خیر است،‌ او معلم خوبی ها بود.
۴. مراد از امت یعنی رهبر و مقصود و امام تمام خداپرستان.
۵. شعاع شخصیتی او به انداز ه یک امت بود.
۶. چون قوام امت به او بود.
۷. چون عالم بود و عالم،‌ امتی را راهنمایی می کند.
۸. چون حرکت آفرید و به تنهایی، کار یک امت را انجام داد، یاری هم نداشت و یک تنه قیام کرد.(۴)
۳. خطاب «این الشموس الطالعه و… » با توجه به عبارات قبل از آن در مورد معصومین و امام زمان (عج):
همانطور که قرآن می فرماید: وَأَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کَانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الأرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِی بَارَکْنَا فِیهَا…(۵) یعنی «و به آن گروهی که مستضعف بوده اند مشارق و مغارب سرزمین «فلسطین» را که در ‌آن، برکت نهاده بودیم بر ایشان به میراث عطا کردیم.» و در جای دیگر می فرماید: فَلا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ(۶) یعنی «پس به پروردگار خاوران و باختران سوگند یاد نمی کنم که بی گمان ما تواناییم.» ، در همین راستا، ادعیه نیز همگام با آیات می فرمایند: «کجا رفتند خورشید های تابان در فلک انسانیت و کجا رفتند ماه های فروزان و کجا رفتند ستارگان درخشان… »(۷). از طرفی خطاب به یک امام، در واقع خطاب به همه‌ امامان ـ علیهم السلام ـ است. چون «کلُّهم نورٌ واحدٌ» و اهداف همه واحد است. به اضافه این که در این فقره از دعاء خطابات عمومی است و همه‌ امامان ـ علیهم السلام ـ مورد خطاب هستند و به صورت طبیعی با جمع مورد خطاب قرار گرفته اند.
۴. نکته جالب توجه دیگر این است که در زیارت نامه آمده است: امام زمان (عج) امام انس و جن است.(۸) امام زمان (عج)، امام عالمیان است و خورشید تابان عالمیان. امام زمان (عج) همانند حضرت ابراهیم ـ علیه السّلام ـ امت ساز است.(۹) کما این که در مورد عبدالمطلب نیز آمده است: او در قیامت به صورت یک امت مبعوث می شود و درخشندگی زمام داران (عدل) و سیمای انبیاء را دارد.(۱۰) در بخشی از زیارت نامه‌ امام زمان (عج) نیز آمده است: «درودهای خدا بر او (امام زمان ـ علیه السّلام ـ ) و همه‌ مؤمنین و مؤمنات در مشرق و مغرب های زمین و صحرا.»(۱۱) امام زمان ـ علیه السّلام ـ کسی است که به تنهایی وارث همه‌ی پیامبران و امامان ـ علیهم السلام ـ است(۱۲) و امام تمام عصرها و مصرها می باشد و همچون قرآن که همانند خورشید و ماه در جریان و حرکت می باشد، امام زمان (عج) هم همچون خورشید در جریان است.(۱۳) همان طور که هر عالمی به خورشید نیاز دارد،‌ همه‌ عالمیان نیز به وجود و حضور امام زمان (عج) نیاز دارد.
به حس و وجدان به دست می آید که اگر نور خورشید نبود، زمین در ظلمت و تاریکی فرو می رفت. و هیچ فرد یا افرادی ذی حیات وجود نداشت. همچنین، اگر «خورشیدهای درخشان فلک انسانیت» نبود، ظلمت و ظلالت و تاریکی و جهل و نادانی سراسر عالم را فرا می گرفت.(۱۴)
از جابر انصاری روایت شده که روزی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ پس از نماز صبح که ما با او نماز صبح را به جماعت خواندیم، روی به ما کرد و فرمود: ای مردم کسی که خورشید را از دست داد (خورشید غروب کرد) باید متمسک به ماه شود و (از نور ماه استفاده کند) و کسی که ماه را هم از دست داد، باید از دو ستاره ی فرقدان (دو ستاره قطبی) استفاده کند… گفتیم: یا رسول الله، شمس کیست؟ فرمود: من هستم. و در توضیح آن فرمود خدای تعالی ما را هم چون ستاره های درخشنده آسمان قرار داد که چون ستاره ای غروب می کند، ستاره ای دیگر طلوع می کند…»(۱۵)
در روایتی که «الشموس الطالعه» را تفسیر می کند آمده است:
شیخ صدوق از امام حسین ـ علیه السلام ـ روایت می کند که امام حسین ـ علیه السلام ـ فرمود: روزی به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ وارد شدم که ابی بن کعب نزد ایشان بود. پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ به من فرمود: آفرین بر شما یا ابا عبدالله و ای کسی که زینت آسمان ها و زمین ها هستی. ابن ابی کعب عرض کرد: یا رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ غیر از شما چه کسی می تواند زینت آسمان ها و زمین ها باشد و این چگونه است؟ پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: یا ابی کسی که مرا به حق به نبوت برگزید، حسین بن علی ـ علیه السلام ـ در آسمان ها معروف تر و بزرگتر است، از آنچه که در زمین هست. چون در سمت راست عرش الهی نوشته شده: «حسین ـ علیه السلام ـ چراغ هدایت و کشتی نجات است».(۱۶)
در جای دیگر در تفسیر «الشموس الطالعه» روایت شده که:
امام علی ـ علیه السلام ـ فرمود: «امام خورشید درخشان بر بندگان است. به مقام او کسی را یارای چشم دوختن یا دست رساندن نیست.» از امام موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ روایت شده که فرمود: «همانا امام در زمین به منزله ماه در آسمان است و او بر همه‌ اشیاء آگاه می باشد.»(۱۷)
چکیده و خلاصه: ۱. آن چه از روایت، کتابهای شرح به دعای ندبه و لحن خود دعا بر می آید، «این الشموس الطالعه» خطاب به همه معصومین و امامان ـ علیهم السلام ـ است.
۲. خود امام زمان (عج) به تنهایی یک امت است و این گونه خطابات در فرهنگ قرآن شریف، روایات و ادعیه فراوان می باشد.
۳. از طرفی امام زمان (عج) هم امام انس و جن است و هم امام عالمیان و امام همه بشریت در هر عصر و مصری.
۴. درست است که خطاب های این قسمت از دعا، خطاب به همه امامان ـ علیهم السلام ـ است ولی از باب «کلهم نور واحد» و از باب این که اهداف همه پیمبران و امامان واحد است می توان به هر یک از معصومین ـ علیهم السلام ـ و از جمله امام زمان (عج) خطاب جمع آورد.
چون امام زمان (عج) به تنهایی وارث همه پیمبران و امامان ـ علیهم السلام ـ است و همسان قرآن در طول زمان جاری(۱۸) می باشد و در هر عصر و مصری پیام رسان اسلام می باشد.
بنابراین، ظاهر عبارت دعای ندبه : «این شموس الطالعه…. » خطاب به همه معصومین و امامان ـ علیهم السلام ـ است در عین این که خطابات جمع نسبت به هر یک از امامان ـ علیهم السلام ـ به ویژه امام زمان (عج) بسیار پسندیده و در خور شان است.

پاورقی:

۱. زبان فارسی ۳، سال سوم متوسطه، رشته‌ علوم انسانی، ص ۲۴، ۱۳۸۲ ـ ۱۳۸۳.
۲. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۵۱، ص۱۴۸، باب ۶.
۳. نحل:۱۲۰.
۴. تفسیر نور، ج۶، ص۴۲۲.
۵. اعراف:۱۳۷.
۶. معارج:۴۰.
۷. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، دعای ندبه، ص۹۸۰.
۸. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، زیارت از راه دور.
۹. تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۴۴۹.
۱۰. سفینه‌ البحار، ج۲، ص۱۳۹.
۱۱. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، زیارت بعد از نماز صبح، ص۸۹۱.
۱۲. قصص:۵، معنای پنهان ‌آیه.
۱۳. المیزان، ج۱، ص۴۲.
۱۴. علوی طالقانی، شرحی بر دعای ندبه، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۲۰۰ـ۲۰۲.
۱۵. همان.
۱۶. واعظ موسوی، سید علی اکبر، شرح دعای ندبه از کتاب و سنت، تهران، بی نا، چاپ اول، ۱۳۶۳، ص۱۹۹.
۱۷. مهدوی، مهدی، امید منتظران مهدی(عج) دعای ندبه از دیدگاه معصومین(ع)، تهران، دانش هوشیار، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۴۳.
۱۸. تفسیر المیزان، بیروت، عربی، ج۱، ص۴۲.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات