در خصوص تفاوت اذان و اقامه در روایات توضیح فرمائید؟

در خصوص تفاوت اذان و اقامه و اینکه در روایات به چه میزان در بجا آوردن این دو توصیه شده، لطفا مطالبی را برایم ارسال بفرمایید؟

پاسخ:

در شریعت اسلام، منظور از «اذان» کلمات مخصوص است که قبل از نماز واجب یومیه گفته می شود. و از آن جهت «اذان» نامیده شده است که موذن با گفتن آن کلمات با صدای بلند دخول وقت نماز را اعلام می کند.
و در شرع مقدس اسلام «اقامه» کلماتی است که بعد از اذان و قبل از هر نماز واجب یومیه گفته می شود. شاید از آن جهت که نمازگزار با گفتن «اقامه» خود را برای نیت نماز آماده می کند و با کسی حرف نمی زند تا اینکه با شروع نماز و گفتن «تکبیره الاحرام» نماز را بر پا نماید «اقامه» نامیده شده است.
در ظاهر اذان و اقامه تفاوتی که وجود دارد این است که در اذان «الله اکبر» ابتدائی ۴ مرتبه گفته می شود و در اقامه دو مرتبه و نیز «قد قامت الصلوه» دو مرتبه گفته می شود ولی در اذان گفته نمی شود و لا اله الا الله در اذان دو مرتبه است و در اقامه یک مرتبه. ولی از لحاظ فلسفی هیچ تفاوتی بین اذان و اقامه وجود ندارد و در احادیث بین اذان و اقامه تفاوتی قائل نشده اند. و ظاهرا هر دو دارای یک حکمت و فلسفه هستند. گفتن اذان و اقامه از کارهای پیش از نماز و زمینه ساز توجه بیشتر به خداوند در نماز است. اذان و اقامه شعاری سکوت شکن، موزون، کوتاه و دارای محتوای بلند و سازنده که در بردارنده اساسی ترین پایه های اعتقادی و جهت گیری عملی مسلمانان است.
درباره تشریع اذان و اقامه از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده است که فرمود: «هنگامی که جبرئیل اذان را آورد سر مبارک پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بر دامان علی ـ علیه السلام ـ بود. جبرئیل اذان و اقامه را برای پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ تعلیم داد. پیامبر سر خود را برداشت، از علی ـ علیه السلام ـ پرسید: آیا صدای جبرئیل را شنیدی؟ عرض کرد: آری، پیامبر بار دیگر سئوال کرد آیا اذان و اقامه را بخاطر سپردی؟ علی ـ علیه السلام ـ فرمود: آری، پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: بلال را (که صدای رسائی داشت) حاضر کن، اذان و اقامه را به او تعلیم ده،‌ علی ـ علیه السلام ـ بلال را حاضر کرد و اذان و اقامه را به او تعلیم داد.»(۱)
در روایاتی که از ائمه معصومین وارد شده است، تأکید و سفارش فراوان در مورد اذان و اقامه فرموده اند به خصوص برای مردها. عمّار ساباطی می گوید: از امام صادق ـ علیه السلام ـ شنیدم که می فرمود: مریض هم وقتی خواست نماز بخواند باید اذان و اقامه بگوید حتی اگر قادر به تکلّم هم نباشد باید در دل خود بگوید، سئوال شد اگر دردش شدید باشد؟ فرمود: مریض شدید هم موظف است که اذان و اقامه بگوید، زیرا نماز بدون اذان و اقامه. نماز (کامل) نیست.(۲) این کامل نبودن دلیل بر بطلان نماز نمی باشد بلکه از نظر ثواب،‌ اذان و اقامه ارزش نماز را بالا می برد.
در چندین روایت در مورد آثار و برکات گفتن اذان و اقامه مطالبی از ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ وارد شده که بیانگر اهتمام آن حضرات به هر دوی اذان و اقامه بوده است.
محمد بن مسلم می گوید: امام صادق ـ علیه السلام ـ به من فرمود: اگر اذان و اقامه را بگوئی دو صف از ملائکه با تو نماز می خوانند، و اگر اقامه را بدون اذان بگوئی فقط یک صف از ملائکه با تو نماز خواهند خواند.(۳)
در تعدادی از روایات وارد شده به گفتن اذان در نمازهای صبح و مغرب و اقامه در همه نماز های یومیه تأکید بیشتری شده است حتی از ترک آنها نهی شده است.
ابن سنان از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل می کند که حضرت فرمود: در هر نماز، تنها اقامه گفتن کافی است جز نماز صبح و مغرب (که در آنها باید اذان هم گفته شود).(۴)
در روایت صحیح دیگری صفوان بن مهران از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل می کند که حضرت فرمود: جملات اذان و اقامه هر یک دو بار گفته می شود، در نماز صبح و مغرب حتما باید اذان و اقامه گفته شود، چه در حضر (خانه) باشد و چه در سفر، زیرا آن دو نماز هیچ گاه قصر نمی شوند و در نماز ظهر و عصر و عشاء فقط اقامه کافی است. ولی در همه نمازهای یومیه گفتن اذان و اقامه افضل است.(۵)
شاید اینکه امام فرمودند در نمازهای چهار رکعتی می توان فقط اقامه را گفت بخاطر این است که این نماز ها در مسافرت قصر می شوند (یعنی دو رکعت خوانده می شوند) لذا برای این منظور می توان یکی از اذان و اقامه که ترجیحا اذان را نگفت هر چند که گفتن هر دو بهتر است. و نیز از این روایات فهمیده می شود که در هر صورت نباید اقامه را ترک کرد و بر این اساس به خواندن اقامه تأکید فراوان شده است.
لذا برخی از فقهای قدیم فتوی داده اند که در همه نمازهای یومیه اقامه و در نمازهای صبح و مغرب اذان واجب است.(۶) ولی فتوای مشهور بین فقهای متأخر این است که گفتن اذان و اقامه در همه نمازهای یومیه مستحب است. و ترک آنها سبب محدودیت از ثواب عظیم خواهد بود. و روایات وارد شده را حمل بر تأکید مضاعف بر استحباب نموده اند.
بنابراین اذان و اقامه از لحاظ فلسفه وجودی هیچ تفاوتی با هم ندارند مگر در برخی از جملات که در یکی زیاد و در دیگری کمتر است. و در روایات تأکید فراوان بر هر دو شده است که در این صورت برخی از فقها فتوا به وجوب آنها در نماز داده اند.
ولی اکثر فقهای معاصر گفتن اذان و اقامه را مستحب موکد دانسته و نگفتن آن را باعث از دست دادن ثواب فراوان دانسته که از ثواب نماز هم کاسته می شود.

پاورقی:

۱. محقق حلی، المعتبر، قم، مدرسه امیر المومنین ـ علیه السلام ـ ، ۱۳۶۴ش، ج۲، ص۱۲۴.
۲. شیخ صدوق، علل الشرایع، نجف، مکتبه حیدری، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۳۲۹.
۳. شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش،‌ج۲، ص۵۲.
۴. حر عاملی، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، (بی تا)، ج۴، ص۶۲۴.
۵. صدوق، علل الشرایع،‌ همان، ج۲، ص۳۳۷.
۶. حکیم، مستمسک العروه، قم. مکتبه مرعشی، ۱۴۰۴ق، ج۵، ص۵۲۶.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات