مالک نفس خود شدن در هنگام فریفته شدن یعنی چه؟

امام صادق ـ علیه السلام ـ فرموده: ((مالک نفس خود شدن در هنگام فریفته شدن، ترس، میل به چیزی، خشم و خشنودی باعث حرام شدن بدن به آتش می شود.(( توضیح حدیث چیست؟

پاسخ:

قبل از پرداختن به پاسخ به روایتی از امام باقر ـ علیه السلام ـ توجه شود:
امام باقر ـ علیه السلام ـ در اهمیت مالک نفس خود شدن و مبارزه با هوی و هوس و تن ندادن به خواهش های نفسانی از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نقل نموده اند که خداوند عزوجل می فرماید:((سوگند به عزت، شکوه، بزرگ منشی نور، برتری و بلندی جایگاهم که هیچ بنده ای خواهش نفسانی خویش را بر خواسته من مقدم نمی دارد جز این که کارش را پریشان و پراکنده می سازم و دنیایش را بر او مشتبه و بهم ریخته گردانم و قلبش را به دنیایش مشغول می سازم. به او از دنیا به همان اندازه ای که برایش مقدر نموده ام، می دهم و سوگند به عزت ، شکوه، بزرگی، نور، برتری و بلندی جایگاهم که هیچ بنده ای خواسته ی مرا بر خواهش نفسانی خویش مقدم نمی دارد، مگر این که فرشتگان را برای حفظ و نگاه داریش بر می گمارم و آسمان ها و زمین را ضامن و عهده دار روزی او قرار می دهم و برای او از تجارت هر تاجری برتر خواهم بود و چنین کسانی دنیا به سراغش می آید در حالی که او دنیا را ناپسند می داند)).(۱)
آری برای همین اهمیت مبارزه با نفس است که امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:(( کسی که در هنگام فریفته شدن به چیزی و هنگام ترس و زمانی که میل به چیزی پیدا می کند و یا خشمگین و یا خشنود می گردد، مالک نفس خویش باشد، خداوند بدن او را بر آتش حرام می گرداند)).(۲)
در این روایت مبارزه با نفس و مالک هوی نفس شدن در پنج موقعیت باعث می شود که خداوند او را عذاب نکند و این موقعیت عبارتند از:
۱. اذا رَغِب: هنگام فریفته شدن و رغبت پیدا کردن به چیزی که مورد رضایت الهی نیست: گاهی نفس، انسان را به چیزی می فریبد و وسوسه می کند که این کار برای تو خوب است، مانند ثروت مند شدن از راه های نامشروع و … در این هنگام عقل و درک انسانی بایستی به سراغ او آید و او را از مهلکه نجات دهد که امیر مومنان ـ علیه السلام ـ فرمود:(( عاقل کسی است که هنگام گرفتار شدن به فریب، مالک نفس خود باشد)).(۳)
آری این عقل است که انسان را از گرفتاری ها نجات می دهد و انسانی که مالک نفس خویش باشد، عاقل است. و در صورت مالک نفس بودن است که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید:(( خداوند هیچ چیزی را از عقل افضل بر بندگانش نداده است پس خواب عاقل از بیداری جاهل بهتر است … و بنده نمی تواند واجبات الهی را ادا کند مگر عاقل باشد)).(۴)
۲. اذا رهب: مالک نفس خود شدن هنگام ترس: ترس از این که ممکن است انسان مقامش را از دست دهد، یا به دنیایش نرسد، گاهی انسان را به جایی می رساند که حقوق دیگران را پای مال می کند، و خداوند برای مومنان ترس را مایه امتحان قرار داده تا هر که در ترس سرافراز شد مومن حقیقی شود.(۵)
اگر انسان برای از دست دادن مقام و دنیای فانی بترسد، نمی تواند با افراد فاسد به مبارزه برخیزد، بر حق مظلوم شهادت دهد، در جبهه به جنگ دشمنان برود، اما اگر مالک نفس خود شود و بر خود بقبولاند که همه این ها زود گذر است و مقام رضای الهی ماندگار ، شجاعانه حقیقت را می گوید و ایستادگی می کند و این باعث نجات می شود..
۳. اذاشتهی: هنگام میل به چیزی پیدا کردن: خواهش نفس، انسان را به کار های ناپسند می کشاند که نتیجه ای گمراهی و شقاوت نخواهد داشت، میل انسان به دنیا، میل به گناه، میل به دروغ گفتن و … و انسان وقتی در مقابل میل نفسانی خود ایستاد و مالک نفس خود شد، دیگر دروغ نمی گوید، گناه نمی کند، تهمت به کسی نمی زند، حق کشی نمی کند و همه این ها باعث نجات از آتش جهنم خواهد شد این است که امیر مومنان ـ علیه السلام ـ فرمود: ای مردم آنچه بر شما می ترسم، دو چیز است: تبعیت از هوای نفس و آرزو های طولانی و اما تبعیت از هوای نفس باعث می شود که انسان از حق بازماند و آرزوی دراز، آخرت را از یاد می برد.(۶)
امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ هم می فرماید: ((با هوای نفس جهاد کن همچنانچه با دشمنت مبارزه می کنی)).(۷)
۴. اذا غضب: غضب گاهی باعث طغیان انسان می شود و تصمیمی که نباید بگیرد، می گیرد و لذا است که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرموده اند:(( سه چیز باعث کمال ایمان است: وقتی از چیزی راضی می شود این رضایت او را به باطل نبرد، و زمانی که غضب می کند از حق خارج نشود و زمانی که قدرت پیدا کرد آنچه را که حقش نیست، تصاحب نکند)).(۸)
باز فرموده اند: ((غضب ایمان را فاسد می کند همچنانچه سرکه شیرینی عسل را از بین می برد)).(۹)
بنابراین در حالت غضب اگر انسان مالک نفس خویش باشد، ایمانش حفظ خواهد شد و این یعنی نجات از آتش جهنم.
۵. اذارضی: آخرین موردی که باید انسان مالک نفس خویش باشد، در حالت های رضاست که در حدیث بالا رسول خدا فرمود که در حال رضا همان چیزی که حق است بردارد و نه بیشتر. و در جای دیگری فرمودند:(( قوی ترین شما کسی است که هر وقت راضی شد ]یعنی در حالتی قرار گرفت که هیچ مشکلی نداشت و از وضع موجود احساس رضایت و خشنودی کرد[ این حالت او را وارد گناه نکند و به باطل سوق ندهد)).(۱۰) این حالت بیشتر در عروسی ها، ولادت ها، مهمانی ها و … پیش می آید که اگر انسان خود را به گناه نینداخت، مومن کامل است و نباید بگوید که عروسی است، رقص، غنا و اختلاط زن و مرد و … اشکال ندارد.
بنابر این آنچه که امام صادق ـ علیه السلام ـ فرموده اند که خداوند بدن او را به آتش حرام می کند به خاطر این است که انسان اگر مالک نفس خویش در این پنج حالت شد، دیگر دنبال اموال نامشروع، پایمال کردن حق، ترس از جهاد و مبارزه با ظلم و میل به گناه و تصمیم نادرست گرفتن و از حق بیرون آمدن و به سوی باطل رفتن، نخواهد رفت و همه این ها باعث رضایت الهی می گردد و انسان را از عذاب خدا نجات می دهد.

پاورقی:

۱. کلینی، محمد. کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ هـ . ش، باب اتباع الهوی، حدیث ۲. ج۲، ص ۳۳۵.
۲. حر عاملی، محمد. وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ هـ . ق، حدیث ۲۰۲۱۵. ج۱۵، ص ۱۶۵، باب ۱.
۳. نوری، حسین. مستدرک الوسائل، قم، موسسه ال البیت، ۱۴۰۸ هـ . ق، ج۱۲، باب ۵۳، ص ۱۲.
۴. کافی، ج۱، ص ۱۲، کتاب العقل و الجهل، حدیث ۱۱.
۵. بقره: ۱۵۵.
۶. وسائل الشیعه، ج۱۵، ص ۲۸۰، حدیث ۲۰۵۱۵.
۷. همان، حدیث ۲۰۵۱۳.
۸. کافی، ج۲، ص ۲۳۹، باب علامات و صفات مومن، حدیث ۲۹.
۹. همان، ص ۳۰۲، باب الغضب، حدیث ۱.
۱۰. شیخ صدوق. من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ هـ . ق، ج۴، ص ۴۰۷.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات