محسنین از نظر روایات به چه کسانی اطلاق می شود؟

محسنین از نظر روایات معصومین ـ علیهم السلام ـ به چه کسانی اطلاق می شود؟

پاسخ:

پاسخ را در ضمن چند نکته بیان می نماییم:
۱. تعریف محسنینیکی از واژه های اساسی و کلیدی که در قرآن کریم و احادیث به کار رفته است، واژه «محسن» و مشتقات آن می باشد. این واژه اسم فاعل از فعل «أحسَنَ» است. با بررسی آنها به دست می آید که در آنها واژه های «محسن»، «محسنین» و «محسنات» به کار رفته است،(۱) و در قرآن نیز به دو معنی به کار رفته است، یکی در خصوص خیر رساننده و نیکی کننده به دیگران و دیگری در مورد کسی که کارهای نیک و رفتار صالح انجام می دهد، چه این رفتار عملی باشد یا روحی و اعتقادی.معنای دوم فرگیر تر از معنای اول است .
۲. محسنین در آیات وروایاتالف) خیر رساندن و نیکی کردن به دیگران: امام علی ـ علیه السلام ـ می فرمایید: «المحسن من عم الناس بالاحسان، نیکو کار کسی است که به همه مردم نیکی کند».(۲)
و همچنین در قرآن کریم آمده است: الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(۳). «کسانی که در راحتی و رنج انفاق می کنند و خشم خود را فرو می خورند و از مردمان در می گذرند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».
از اینکه به دنبال ذکر آن اوصاف و رفتارها تعبیر به «والله یحبّ المحسنین» شده، معلوم می شود که اوصاف و رفتارهای ذکر شده معرّف «محسنین» است، همچنان که علامه طباطبایی در ذیل آیه می نویسد: «در این گفته خداوند «والله یحبّ المحسنین» این اشاره وجود دارد که اوصاف قبلی، معرّف عنوان «محسنین است».(۴)
ب)احسان رفتار عملی باشد یا روحی و اعتقادی: حضرت علی ـ علیه السلام ـ در این باره می فرمایند «ان المومنین محسنون. همانا مومنان نیکوکارند».(۵)
و همچنین می فرماید: «المحسن حی و ان نقل الی منازل الاموات. نیکوکار (به جهت اعمالی که انجام می دهد) زنده است، هر چند به منزل مردگان منتقل شود».(۶)
و همچنین در قرآن کریم آمده است فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(۷). «پس آنان را ببخش و بگذار و بگذر که خداوند نیکوکاران را دوست دارد».
در این آیه نیز عنوان «محسن» درباره کسانی است که خیر و خوبی آنان شامل حال دیگران شده است.
۳. مصادیق محسنان۱. ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ : در ذیل آیه وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ از امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ آمده است که فرمود محسنین ما ائمه هستیم .
ابن بابویه ذیل آیه فوق از حضرت باقر ـ علیه السلام ـ روایت کرده فرمود وقتی که امیر المؤمنین ـ علیه السلام ـ از جنگ نهروان بکوفه برگشت بحضرتش خبر دادند که معاویه ملعون آن حضرت را سب مینماید و گروهی از اصحاب و شیعیان آن بزرگوار را به قتل می رساند خطبه ای برای مردم خوانده و در ضمن آن خطبه بمردم فرمود: ((خداوند در قرآن اسامی متعددی بمن اختصاص داده است از خدا بترسید مغلوب و گمراه نشوید یکی از آن اسامی که در قرآنست خداوند می فرماید: ان الله مع الصادقین من آن صادقی هستم که خدا فرموده است. یکی دیگر از اسماء فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَنْ لَعْنَهُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ من آن مؤذن هستم که خداوند میفرماید و در جای دیگر می فرماید: وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ من آن اذان خدا و رسول می باشم و باز می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ» من آن محسن می باشم که خداوند فرموده.(۸)
وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ. «و کسانی را که در حق ما کوشیدند به راه های خاص خویش رهنمون می شویم و بی گمان خداوند با نیکوکاران است».
۲. مجاهدین در راه خدا: همچنان که راغب اصفهانی در مفردات گفته، یعنی به کارگیری توان و نیرو در راه مواجهه و مقابله با دشمن، و این کار بر سه قسم است: ۱ـ جهاد با دشمن ظاهری، ۲ـ جهاد با شیطان، ۳ـ جهاد با نفس و خواهش های نفسانی. و تعبیر «فینا» در آیه شریفه می رساند که این تلاش و مواجهه در ارتباط با خداوند و درباره امور اعتقادی و رفتاری متعلق به او می باشد.
بنابراین، منظور از جهاد در راه خدا، معنای عامی خواهد بود که شامل هر نوع تلاش و کوشش در راه خدا می شود، اعم از اینکه تلاش در زمینه تقویت و تبلور ایمان و اعتقاد باشد و یا اینکه تلاش و مجاهده در زمینه انجام اوامر الهی و مبارزه با نفس و عوامل گناه و معصیت باشد.
۳. مخلصین در اعمال عبادی و متقین: المحاسن ـ به نقل از عمر بن یزید ـ سمعت أبا عبد الله ـ علیه السلام ـ یقول:(( إذا احسن المومن عمله ضاعف الله عمله لکل حسنهه سبعمائه. فقلت له وماالاحسان ؟قال: فقال: أذا صلیت فاحسن رکوعک و سجودک و إذا صمت فتوق کل مافیه فساد صومک… و کل عمل تعمله لله فلیکن نقیا من الدنس. از امام صادق شنیدم که می فرمود هر گاه مومن کارش را نیکو انجام دهد، خداوند هر کار نیک او را هفتصد برابر گرداند… عرض کردم: نیکوکاری چیست؟ فرمودند چون نمازگزاری، رکوع و سجود را نیکو به جای آور و هر کار که روزه را تباه و باطل می کند دوری کن… و هر کاری که برای خدا می کنی، باید از آلودگی پاک باشد)).(۹)
و همچنین در قرآن کریم آمده است تِلْک آیَاتُ الْکتَابِ الْحَکیمِ * هُدًی وَرَحْمَهً لِلْمُحْسِنِینَ * الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکاهَ(۱۰)…. «این کتاب حکمت آموز است، رهنمود و رحمتی برای نیکوکاران [همان] کسانی که نماز را بر پا می دارند و زکات را می پردازند و به آخرت یقین دارند، اینان که از سوی پروردگارشان از هدایتی برخوردارند و هم اینانند که رستگارند».
در آیه فوق از طرفی هدف از نزول آیات قرآن شمول رحمت و هدایت بر محسنان شمرده شده و از طرف دیگر توصیفی از رفتار و حال و هوای محسنان ارائه می شود و در پایان، عاقبت امر محسنان که همان فلاح و رستگاری است، بیان داشته می شود.
۴. مردان الهی: کسی خود را به پروردگار اختصاص داده و به چیزی دیگر غیر از اطاعت فرمان الهی اشتغال ندارد.
وَکأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ… حُسْنَ ثَوَابِ الآخِرَهِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ(۱۱). «و چه بسیار پیامبرانی که همراه ایشان توده های انبوه نبرد کردند و از هر رنجی که در راه خدا دیدند نه سستی ورزیدند و نه ضعف و زبونی نشان دادند و خداوند شکیبایان را دوست دارد و سخن ایشان جز این نبود که گفتند پروردگارا گناهان ما و گزافکاری هایمان را در کارمان بیامرز و گام های ما را استوار بدار و ما را به خدا نشناسان پیروز گردان. آنگاه خداوند به آنان پاداش دنیوی و پاداش نیک اخروی عطا کرد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».
در آیه بالا صحبت از گروهی ثابت قدم و استوار در راه خداست که هرگز در راه دفاع از دین حق به خود تزلزل و سستی راه نمی دهند و از چیزی در این راه نگران نبوده مگر از نافرمانی پروردگار خود و کوتاهی در انجام تکالیف خداوند، و از این گروه با عنوان «ربّیّ» یاد می کند. «ربّی» بنا به گفته علامه طباطبایی مانند «رَبّانی» کسی است که خود را به پروردگار اختصاص داده و به چیزی دیگر غیر از اطاعت فرمان الهی اشتغال ندارد. و این مقامی بس بزرگ است. حال خداوند در پایان آیه از چنین گروهی با وصف «محسنین» یاد کرده و بیان می دارد که آنان مورد محبت او هستند.(۱۲)
۴. پیامبران الهی: به عنوان نمونه:الف) وَنَادَیْنَاهُ أَنْ یَا إِبْرَاهِیمُ * قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیَا إِنَّا کذَلِک نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ. «و ندایش دادیم که ای ابراهیم رؤیایت را به حقیقت باور داشتی، ما بدینسان نیکوکاران را جزا می دهیم».
ب) سَلامٌ عَلَی مُوسَی وَهَارُونَ * إِنَّا کذَلِک نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ * إِنَّهُمَا مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِنِینَ(۱۳). «سلام بر موسی و هارون، ما بدینسان نیکوکاران را جزا می دهیم که آن دو از بندگان مؤمن ما بودند». مسلماً خداوند به خاطر رفتار صالح بسیار فراوان حضرت موسی و هارون آن دو را به وصف «محسنین» توصیف نموده است.

پاورقی:

۱. فرهنگ بزرگ جامع نوین، ترجمه سیّاح، احمد، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، چاپ منفرد، باب حسن.
۲. غرر الحکم ۱۶۹۹، تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، قم، دفتر تبلیغات، چاپ اول، ۱۳۶۶ش. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، چاپ نهم، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۱۲۶.
۳. آل عمران : ۱۳۴.
۴. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان. ترجمه موسوی همدانی، سید محمد باقر، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲.
۵. غررالحکم ۳۵۳۵، تصنیف غرر الحکم و دررالکلم. همان. میزان الحکمه، همان، ج۳، ص۱۲۶.
۶. غرر الحکم ۱۵۲۱، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم. همان. میزان الحکمه، همان، ج۳، ص۱۲۶.
۷. مائده : ۱۳.
۸. بروجردی، سید محمد ابراهیم، تفسیر جامع، تهران، انتشارات صدرا، چاپ ششم، ۱۳۶۶ش، ج۵، ص۲۳۸.
۹. المحاسن، ج۱، ص۳۹۶، ص۸۸۷. میزان الحکمه، همان، ج۳، ص۱۲۶.
۱۰. لقمان : ۲ به بعد.
۱۱. آل عمران : ۱۴۶.
۱۲. المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴.
۱۳. صافات : ۱۰۵.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات