انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه کیست؟

قرآن کریم و روایات معصومین(ع)، در آیات و روایات مختلف،‌تصویری گویا از سیرت یک انسان کامل نشان داده‌اند که برخی از این علائم و نشانه‌ها عبارتند از:

۱ـ انسان کامل، خود را مسافر در طریق رسیدن به پروردگار می‌بیند.
انا لله و انا الیه راجعون (بقره، ۱۵۶) ما از خداییم و به سوی او باز می‌گردیم.
یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه (انشقاق، ۶) ای انسان! تو با تلاش و رنج به سوی پروردگارت می‌روی و او را ملاقات خواهی کرد.
خدای تبارک و تعالی در نظر او، وجودی پنهان و غایب از صحنه حیات انسانی و سایر وجودات امکانی نیست.
۲ـ انسان کامل، در پرتو تعالیم دینی می‌داند، که دل و جان به دوست سپردن و بالاترین محبت‌ها و عشق‌ها را نثار او کردن، به دست آوردن بالاترین ارزش‌ها است. الذین آمنوا اشدّ حبا لله (بقره، ۱۶۵) کسانی که ایمان آورده‌اند، به خدا محبت بیشتری دارند.
۳ـ انسان کامل، سعادت خویش را در دل نبستن به دنیا و مظاهر و جلوه‌های آن می‌بیند و دنیا را گذرگاه و پلی به سوی حیات اخروی می‌داند: و ما الحیوه الدنیا الاّ متاع الغرور (آل عمران، ۱۸۵) و زندگی دنیا جز مایه فریب نیست.
به همین جهت است که سبکباری و وارستگی از تعلقات دنیا، از ویژگی‌های انسان کامل است.
علی (ع) فرمود: «تخففوا تلحقوا. سبکبار باشید تا به مقصود برسید».(۱)
۴ـ انسان کامل به «حیات طیبه» واصل شده است: من عمل صالحاً من ذکر او انثی و هو مؤمن فلنحیینّه حیوه طیبه (نحل، ۹۷) هر زن و مردی که عمل صالح انجام دهد و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگی پاکیزه‌ای حیات می‌بخشیم.
۵ـ انسان کامل، به شدت دیگر خواه است و از غم انسان‌ها رنج می‌برد و تمامی همت خویش را مصروف نجات انسان‌ها و به کمال رساندن آن‌ها می‌کند: «لقد جائکم رسول من انفسکم عزیز علیه ماعنتم حریص علیکم. (توبه، ۱۲۸) قطعاً برای شما پیامبری از خودتان آمده که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به (هدایت) شما حریص و نسبت به مؤمنان، ‌دلسوز و مهربان است.»
امیرالمؤمنین علی(ع) در این باره می‌فرماید: «هیهات ان یغلبنی هوای و یقودنی جشعی الی تخیّر الاطعمه و لعل بالحجاز او الیمامه من لا طمع له فی القُرص ولا عهد له بالشبع او أبیت مبطاناً و حولی بطون غَرثی و أکباد حَرّی. مبادا هوای نفس بر من غلبه کند و حرص جلودار من گردد که به دنبال انتخاب طعام بروم. آخر نکند که در حجاز یا یمامه شکمی باشد که هرگز سیری ندیده است. آیا شکم سیر به سر برم، در حالی که در اطرافم شکم‌های گرسنه و جگرهای سوخته هست؟»(۲)
۶ـ انسان کامل، در جستجوی «خودآگاهی» است و در پی شناخت حقیقت خویش و کنار زدن «من» دروغین است. علی(ع) فرمود: عجبت لمن ینشد ضالّته و قد اضل نفسه فلا یطلبها. در شگفتم، از کسی که اگر چیزی را گم کند، در جستجوی آن برآید و خود را گم کرده اما جستجو نمی‌کند»(۳)
بنابراین، انسان کمال نیافته، از خود حقیقی خویش، غافل است اما از خود حیوانی و غیر اصیل خویش نه تنها غفلت ندارد، بلکه اعتنا و اهتمام شدیدی به آن دارد. و طائفه قد اهمتهم انفسهم یظنون بالله غیر الحق (آل عمران، ۱۵۴) و گروهی در فکر نفس خود بودند و درباره خدا گمان‌های ناروا می‌بردند.
۷ـ انسان کامل، شخص فروتن و متواضع است: و عباد الرحمن الذین یمشون علی الارض هوناً (فرقان، ۶۳) بندگان خدا، آن کسانی هستند که در روی زمین با تواضع راه می‌روند.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «لا یدخل الجنّه من کان فی قلبه مثقال حبّه من خردل من کبر کیف یستعظم نفسه و یتکبر علی غیره، آن که در قلبش به اندازه خردلی کبر و غرور باشد، وارد بهشت نمی‌شود بنگر او چگونه خود را بزرگ می‌شمارد و بر دیگری کبر می‌ورزد».(۴)

پاورقی:

۱. نهج البلاغه، خطبه ۲۱.
۲. نهج البلاغه، نامه ۴۵.
۳. غرر الحکم و درر الحکم، ج۴، ص۳۴۰.
۴. قمی، عباس، سفینه البحار، اسماعیلیان، ج۲، ص۴۵.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات