خطبه ۷۲ نهج البلاغه دارای چه مطالبی است؟

مقام پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ آن قدر والاست که آفریدگار عالم هستی و تمام فرشتگان بر او درود فرستاده و به مومنان نیز دستور داده می شود که بر پیامبر خدا درود فرستند و تسلیم امرش گردند:(( خدا و فرشتگانش بر پیامبر رحمت و درود می فرستند، ای کسانی که ایمان آورده اید بر پیامبر خدا درود فرستاده و سلام بگوئید (و تسلیم وی گردید)).(۱)

امیر المومنین ـ علیه السلام ـ در بیان این که مردم چگونه بر آن رسول خاتم درود فرستند در نهج البلاغه خطبه ۷۲ (طبق نسخه صبحی صالحی و شیخ محمد عبده)(۲) مومنان را راهنمایی کرده و این خطبه از سه قسمت تشکیل یافته است، یعنی مومنان فقط موظف به درود فرستادن خالی و بدون شناخت نیستند، بلکه بایستی معرفت الهی و نبوی هم نیز داشته باشد امیر المومنین ـ علیه السلام ـ قبل از دعا و درود فرستادن بر رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به ستایش خداوند و توصیف پیامبر پرداخته و در آخر دعا کرده است بنابر این، معارف والای این خطبه عبارتند از:
اول: ستایش و توصیف خداوند متعال: در این قسمت خداوند را با سه وصف معرفی می کند:
۱. گستراننده زمین: قرآن کریم در آفرینش زمین و آسمان بیان کرده که خداوند زمین را گسترش داد.(۳)
۲. نگه دارنده آسمان ها: آری خداوند هم آفریننده آسمان ها و هم نظم دهنده و هم نگه دارنده آن است و این پند و عبرتی است برای بیدار دلان و این است که فرمود: آفرینش آسمان ها و زمین از آفرینش انسان ها مهم تر است ولی اکثر مردم غافل و بی خبرند.(۴)
۳. آفریننده دل ها با فطرت خدا پرستی: امیر مومنان می فرماید هم آنان که به سعادت رسیدند و هم شقاوتمندان، همه با فطرت خدا پرستی آفریده شده اند و خداوند با ارسال رسل و نازل کردن کتاب های آسمانی بر همه اتمام حجت نموده تا سعادتمند و اهل هلاکت با نشانه های روشن راه را انتخاب کنند و این است که خداوند فرمود:
((پس روی خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن، این فطرتی است که خداوند انسان ها را بر آن آفریده، دگرگونی در آفرینش خداوند وجود ندارد، این است آیین استوار ولی اکثر مردم نمی دانند)).(۵)
دوم: توصیف پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ : امیر مومنان ـ علیه السلام ـ رسول گرامی اسلامی ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را در این خطبه با هیجده صفت الهی و معنوی معرفی می کند تا بندگان شایسته الهی این صفات را جلوی چشم خود قرار داده و خدا را آن چنان که سزاوار است عبادت کنند:
۱. محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بنده خالص خدا: پیامبران بر بندگی خود بیشتر از پیامبری خود تأکید داشتند، چرا که اگر پیامبر شدند برای عبادت خداوند است و با نگاهی به قرآن کریم در آیه آیه آن این اصرار تبلور یافته در وصف انبیا، در معرفی انبیا خودشان را بر مردم و ….(۶)
۲. آخرین فرستاده خداوند بر بندگان خود که بعثتش حق و برای حقیقت است. و این یعنی دین خداوند در روی زمین کامل گشته و بایستی در پیروی از اهل بیت عصمت ـ علیهم السلام ـ آن را در جامعه اجرا کرد.
۳. گشاینده پیچیدگی ها و بسته ها: و این مطلب در خطبه ۱۹۱ در تشریح وضعیت دوران جاهلیت با عبارت دیگری آمده است که می فرماید: مردم چنان بودند که پرده های گمراهی چهره عقل شان را پوشیده و بر جان و دل شان قفل زده شده بود و پیامبر این پرده را کنار زدند.
۴. آشکار کننده حق: پیامبری که در مکه و مدینه آشکارا علیه بت پرستی قیام کرد و حقانیت معارف والای الهی را به گوش همه رسانید.
۵. پیامبر جلوگیری کننده از نادرستی های بین مردم و محو باطل.
۶. در هم شکننده صولت گمراهان و زورگویان منحرفی که با ظلم و استکبار مردم را در جهل نگه داشته بودند و خود را قوی می پنداشتند.
۷. حمل کننده بار سنگین رسالت: تحمل سختی ها و فشارهای مردم در طول ۲۳ سال نبوت و هدایت آن ها با خون دل خوردن.
۸. قیام کننده با فرمان خداوندی: یعنی هم رسالت پیامبر اسلام از سوی خدا بود و هم جمله فعالیتش برای پیروی از امر خدا.
۹. گام بردارنده با سرعت در راه رضای خداوند: پیامبر خدا تا آن جا پیش رفت که خداوند فرمود خود را به زحمت نینداز.(۷)
۱۰. اراده ای قوی و مستحکم به طوری که قدمی عقب نشینی نکرد و در تصمیمش خللی ایجاد نشد.
۱۱. نیرومند در پذیرش وحی: پیامبر اسلام هم در گرفتن وحی از هر خطایی معصوم بود و هم در تبلیغ آن به مردم.
۱۲. نگه دارنده پیمان الهی: پیمانی که خداوند از پیامبران و نیز پیروانش گرفت که به خدا ایمان آورده و دینش را کمک کنند و ….(۸)
۱۳. تلاش گری بر اتمام حجت کردن بر بندگان خدا با آشکار ساختن نشانه های حقانیت معارف قرآنی.
۱۴. هدایت گر دل های فرو رفته در فتنه و گناه: آری رسول خدا در منطق قرآن کریم هدایتگر امت هاست.(۹)
۱۵. پیامبر پرچم حق را بر افراشت و احکام اسلام را که همیشه زنده است و مخصوص عصر و زمان خاصی نیست، بر پا کرد.
۱۶. امین و مورد اعتماد خداوند. انبیا همه امین خدا بودند و رسول گرامی اسلام در بین مردم نیز به محمد امین معروف بود.
۱۷. گنجینه دار و خزینه دار علم الهی: پیامبری که در هیچ مکتب دنیایی درس نیاموخت و با علم الهی سینه اش فراخ گشت.(۱۰)
۱۸. شاهد و گواه در روز رستاخیز: پیامبر خدا به سوی مردم فرستاده شد تا شاهد و بشارت دهنده و انذار کننده باشد.(۱۱)
سوم: دعا و درود فرستادن بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ :
امیر المومنین ـ علیه السلام ـ پس از توصیف خداوند و پیامبر اسلام و رساندن این مطلب که آن چه مهم است الگو قرار گرفتن این صفات در مومنان است به قسمت سوم یعنی نحوه دعا کردن و درود فرستادن بر پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ را بیان می کنند که: پروردگارا در سایه لطفت برایش جای با وسعتی ده و از فضل و کرمت چندین برابر پاداش ده، مکان بهشتی او از همه بالاتر و مقامش را گرامی دار، نورش را کامل، پاداش رسالتش را پذیرش شهادت و قبول گفتارش قرار ده و … .

پاورقی:

۱. احزاب: ۵۶.
۲. در برخی از نسخه های موجود نهج البلاغه، این خطبه به شماره ۷۱ می باشد.
۳. نازعات: ۳۰ و ر. ک: تفسیر پرتوی از قرآن. طالقانی، محمود، ج۳، ص ۱۰۴، ذیل آیه.
۴. مومن: ۵۷ و ر.ک: تفسیر نمونه، ج ۲۶، ص ۹۹، ذیل آیه.
۵. روم: ۳۰، و ر.ک: طباطبایی، محمد حسین. المیزان، ترجمه موسوی، محمد باقر، ج ۱۶، ص ۲۶۷، ذیل آیه.
۶. ر.ک: بقره: ۲۳، انفال: ۴۱، کهف: ۱، مریم: ۳۰، زخرف: ۵۹، نساء: ۱۷۲ و … .
۷. ر.ک: طه: ۲، شعرا: ۳، توبه: ۱۲۸ و … .
۸. ر.ک: آل عمران: ۸۱، احزاب: ۷.
۹. رعد: ۷.
۱۰. اعراف: ۱۵۸ ـ ۱۵۷.
۱۱. ر.ک: احزاب: ۴۵، فتح: ۸، مزمل: ۱۵ و … .
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات