آیا پیامبر اسلام فرمود: به لهو و لعب بپردازید؟

حدیثی هست که پیامبر اسلام فرمود:(( به لهو و لعب بپردازید که من دوست ندارم در شما سخت گیری باشد.)) و از اهل بیت علیهم السلام نیز وارد شده که وقت خود را تقسیم بندی کنید، ویک قسمت از آن سر گرمی است ، منظور چه سرگرمی است ؟

پاسخ:

برای رسیدن به پاسخ ،به چند نکته توجه شود:
۱-دیدگاه اسلام در لهو و لعب حدیثی که از رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم باشد و به لهو و لعب اجازه داده باشد در هیچ کتاب معتبر روایی وجود ندارد و چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی قرآن کریم بارها از لهو و لعب و لغو، انسان ها را برحذر داشته اند .
لهو و لعب: به کارها و اموری گویند که انسان را از یاد خدا غافل می کند.
لهو در قرآن : سوره انعام آیه ۳۲و ۷۰ . سوره اعراف آیه ۵۱ . سوره انبیاء آیه ۳و ۱۷ . سوره نور آیه ۳۷ . سوره عنکبوت آیه ۶۴ . سوره لقمان آیه ۶ . سوره محمد آیه ۳۶ . سوره حدید آیه ۲۰. سوره جمعه آیه ۱۱ .
لعب در قرآن : سوره مائده آیه ۵۷و ۵۸ . سوره انعام آیه ۹۱ . سوره اعراف آیه ۹۸ . سوره توبه آیه ۶۴ . سوره ابیاءآیه ۲ و ۱۶ و ۵۵ . سوره زخرف آیه ۸۳ . سوره دخان آیه ۹ و ۳۸ . سوره طور آیه ۱۲ . سوره معارج آیه ۴۲.
با نگاهی به این آیات بر همگان روشن می گردد که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و اله و سلم به هیچ وجه مردم را به لهو و لعب دستور نداده اند . و آسان بودن دین به این نیست که اسلام جلو ضرر های جسمی و روحی را نگیرد بلکه هر کجا دین گفته این کار حرام است بخاطرمفسده هایی است که اگر کسی این کارها را انجام دهد به آن مبتلا می شود .
حدیث پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله و سلم در مورد آسان بودن دین اسلام بله روایتی نبوی است که حضرت محمد(صلی الله علیه وآله)فرموده اند: “بُعثت بالحنیفیهِ السمحه السهله (۱).من به شریعت مستقیم وراحت آسان مبعوث شده ام.)) که در این حدیث، کلمه ی الحنیفیه از ریشه ی حَنَف، به معنای استقامت و راستی است و حنیف به مسلمانی می گویند که به دین مستقیم تمایل داشته باشد و شریعت حنفیه، شریعتی است که مستقیم بوده و از باطل به سمت حق میل می کند. (۲)
بنا بر این، معنای حدیث شریف این است که من شریعتی آورده ام که در عین این که مستقیم است و باطلی در آن راه ندارد، راحت و آسان هم هست.
ممکن است برخی با استفاده از این روایت، اسلام را دین تساهل و تسامح معرفی نمایند. امّا باید توجّه داشت که تساهل در فرهنگ غرب ـ با توجّه به مبانی نظری آن ـ به معنای عدم مداخله در عقاید و رفتار دیگران است و تنها حدّ مجاز آن این است که این عقاید یا رفتار، آسیب و زیانی برای جامعه داشته باشد.
بر این اساس، کارهایی مثل خودکشی، اعتیاد، فساد اخلاقی و … مادامی که ضرری برای دیگران نداشته باشد، باید مورد تساهل قرار گیرد. امّا در منطق اسلام که ملاک درستی کارها، موافقت و مطابقت آنها با حق است و هر فرد به منزله ی همه ی انسان هاست، هیچ کس نباید نسبت به عقاید و رفتار دیگران بی تفاوت باشد و فقط زیان و ضرر خود را ملاک بداند.
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام بیانگر این است که:
اوّلا، معروف و منکر وجود دارند و اموری عینی و مشترک و شناخت پذیر هستند .
و ثانیاً، هر فرد وظیفه دارد تا دیگران را به انجام معروف وادار سازد و از انجام منکر بازدارد, از ین رو، اصل امر به معروف و نهی از منکر، عین مداخله و حسّاسیّت نسبت به عقاید و رفتار دیگران است و با تساهل در معنای غربی هیچ سازگاری ندارد.
پس نباید حدیث را طوری معنا کنیم که مخالف دیگر اصول مسلّم اسلامی باشد. معنای حدیث این است که اسلام دینی است که انجام فرمان ها و احکام آن آسان است و خداوند، در مرحله ی تشریع احکام و قانون گذاری، به مردم آسان گرفته است و احکام اسلامی را به گونه ای وضع نکرده است که بندگان دچار مشکلات غیرقابل تحمّل شوند, به عنوان نمونه خداوند، تیمّم را تشریع کرده است تااگر وضو گرفتن و استفاده از آب به هر دلیلی برای انسان ضرر دارد، از بروز آن جلوگیری شود. هم چنین هر حکمی که موجب عسر و حرج شود برداشته می شود, ما جعل علیکم فی الدین من حرج(۳)
منظور از سرگرمی و تفریح در تقسیم بندی های وقت
تفریح در لغت: در لغت تفریح به معنی شادمانی کردن، و خوشی است(۴) و با واژه‌های نزهت، تفرّج، فرح، راحتی و ‌آسایش هم خانواده است.
تفریح در فرهنگ اسلامی: در واقع در فرهنگ غنی اسلام تفریح از مراحل و اجزاء سیر تکاملی و رشد شخصیت فردی و اجتماعی انسان به حساب می‌آید. به گونه‌ای که هر کسی از این قسمت (تفریح) استفاده نکند، در بعدی از ابعاد تکاملی شخصیت خود کوتاهی کرده است و این قصور باعث کند شدن سیر رشد و تکامل ابعاد دیگر شخصیت او می‌گردد. تفریح نشاطی است که انسان پس از تلاش و فعالیت‌های سنگین جسمی و روحی بر می‌گزیند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.(۵) از آنجایی که انسان دارای دو بعد جسمانی و روحانی است و این دو بعد بر همدیگر اثر می‌گذارند (مثبت و منفی)، باید بداند که تفریح برای بازپروری و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگی یک ضرورت است که مورد تأکید و تأیید ائمه معصومین ـ علیهم السّلام ـ (در عمل توصیه به آنها و تأیید افرادی که به تفریحات سالم می‌پرداختند) بوده است، در بحث فعلی، تفریح به معنی هر چیز ی است که باعث شادی، نشاط رفع خستگی و غم اعم از تفریح حرکتی (ورزش) و غیرحرکتی است.
ویژگی‌های تفریح اسلامی: ۱. در راستای فرآیند تکامل و رشد شخصیت اسلامی و انسانی است.
۲. نشاط‌آور.
۳. در چهارچوب قوانین شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب).(۶)
۴. تعادل در آن مهم است (نه افراط، نه تفریط).
۵. فواید عقلی، جسمی و روحی دارد.(۷)
۶. بعد اجتماعی در آن لحاظ شد مثل ادخال سرور در قلب مؤمنین.(۸)
۷. فقط وقت پرکنی و تضییع وقت نیست.(۹)
۸. هر تفریحی که انسان را یک پله از رشد الهی پایین آورد مذموم (حرام یا مکروه) است.
۹. فعال و پرتحرک بودن اسب سواری، کشتی و….
۱۰. هر تفریحی که باعث خفت و سبکی عقل شود و یا عقل را تعطیل کند حرام است (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسیقی مبتذل، مواد مخدر، قمار.
۱۱. برد و باخت در بازی حرام است (غیر از تیراندازی و اسب سواری).
۱۲. آزار و اذیت حرام است (تحقیر، مسخره کردن، همسایه و مردم آزاری و…).
۱۳. ضرری به خود یا دیگران نرسد.
۱۴. لذت آن پایدار باشد (کمک کند به شادی در آخرت).(۱۰)
۱۵. تقویت کننده بعد جسمانی و روحانی (شجاعت و…) باشد و مقدمه‌ای برای دفاع از خود، دین (تیراندازی).
نکته: با توجه به ویژگی‌های تفریح اسلامی باید متذکر شویم که اسلام ما را در تفریحات محدود نمی‌کند، امّا آن چه که مهم است میزان حرکت است یعنی باید در هر تفریحی اول دقت کنیم و ببینم که آیا با معیار اسلامی سازگار است یعنی آیا کمال‌آور، لذت‌آور و آخرت‌آور هست یا نه، هر چه به عنوان لذت، تفریح، شادی باشد و انسان را از مسیر بندگی و کمال دور سازد به تعبیر علی ـ علیه السّلام ـ آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.
تفریحات اسلام: همانطور که ذکر شد اسلام برای هر کاری ملاک معرفی کرده است، ‌اسلام در تفریح، ما را محدود نکرده است، امّا چیزی که مهم است باید خارج از مسیر بندگی نباشد و ویژگی‌های تفریح اسلامی مذکور در آن رعایت گردد، اینک به برخی از تفریحات مورد توجه اسلام اشاره می‌کنیم، لازم به ذکر است که با توجه به تعریف لغوی تفریح باید گفت که دایره تفریح خیلی وسیع‌تر از آن است که غالباً تصور می‌شود چون تفریح به معنی شادی و شادمانی است و هر چه که باعث زایل شدن همّ، غم، خستگی، رنج شود به نوعی تفریح محسوب می‌شود.
۱. کار و تلاش:(۱۱) حضرت علی ـ علیه السّلام ـ فرمودند: کار بزرگ‌ترین تفریح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقیت انسان می‌گردد و انسان را از همّ و غصه نجات می‌دهد، بسیاری از اضطراب‌ها و نگرانی‌های جهان امروزی به خاطر بی‌حرکتی و عدم فعالیت‌های جسمانی است، امروزه کار درمانی برای زدودن یأس، نگرانی و اضطراب برای بیماران روانی هم تجویز شده است.
برنارد شاو نویسنده معروف انگلیسی می‌گوید: راز بدبختی و بینوایی ما داشتن اوقات فراغتی است که صرف فکر کردن درباره خوشبختی و بدبختی می‌شود.(۱۲)
۲. تیراندازی.(۱۳)
۳. اسب‌سواری.(۱۴)۴. کشتی،(۱۵) در متون دینی داریم که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از امام حسن و امام حسین ـ علیهم السّلام ـ خواستند که با هم کشتی بگیرند و یا اینکه ایشان خودشان با شتر خودشان با دیگران مسابقه می‌دادند.
۵. شنا:(۱۶) پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ والدین را توصیه نموده‌اند که به فرزندان خود شنا یاد دهند و زمینه یادگیری شنا را برایشان فراهم کنید.
۶. صله رحم و معاشرت با نزدیکان: این امر بسیار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتی نزدیکان خود را می‌بیند باعث سرور و شادی می‌شود و دوری از آنها غم و غصه به بار می‌آورد، مثلا افرادی که برای تحصیل از محیط خود فاصله می‌گیرند این امر را تجربه کرده‌اند.
۷. خانه وسیع داشتن: در دستورات اسلام داریم که انسان مخصوصاً مرد خانه اگر بتواند لازم است که خانه وسیع و رفاه معیشتی برای خانواده خود فراهم کند.
۸. خوشرویی و خوش‌گویی.
۹. نظافت (بدن، لباس، موی سر و صورت) و زدودن موهای زائد بدن، آرایش مرد برای همسر و زن برای همسر، غسل‌های مستحبی.
۱۰. یاد خدا (دعا، نیایش، تلاوت قرآن): کمک به دیگران، یتیم‌نوازی، احسان رضایت خاطر برای انسان به بار می‌آورند.
۱۱. توجه به اعیاد مذهبی (جمعه‌ها، فطر، غدیر، قربان): پوشیدن لباس‌های روشن و شاد.
۱۲. انگشتر فیروزه: حضرت علی ـ علیه السّلام ـ انگشترهای متعددی داشتند که هر کدام خاصیتی داشت و انگشتر فیروزه باعث زدودن غم و پیروزی و شادابی است.
۱۳. شاد کردن مؤمنین: مستحب مؤکد است (عبادت). در بین مؤمنین، یتیمان و فقرا نیاز بیشتری به شاد شدن دارند و ائمه به همین جهت (جبران نیاز روحی آنها) به آنها اهتمام زیادی داشتند.
۱۴. عطر: بوی خوش باعث شادابی روحی و در نتیجه آن خرمی جسم می‌شود انسان را محبوب دیگران می‌کند به همین جهت بود که در مورد پیامبر می‌خوانیم که ایشان توجه زیادی به استفاده و خریدن عطر می‌نمودند. امام خمینی (ره) که زندگی ساده‌ای داشتند تنها جایی که دنبال مرغوب‌ترین بودند همان وقت انتخاب عطر و ادکلن بود.

۱۵. هدیه دادن و هدیه گرفتن. ۱۶. داشتن دوست صالح: انسان موجودی است اجتماعی، افرادی که مشکلات و حتی شادی‌های خود را به شکل کلامی و غیرکلامی با دوستان و آشنایان خود در میان می‌گذارند و در دل خود ذخیره و انبار نمی‌کنند از نشاط و خرمی بیشتری برخوردارند. در روایت داریم عاجزترین مردم کسی است که از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان‌تر از او کسی است که دوست خود را از دست بدهد.
۱۷. لطائف و حکمت آموختن:(۱۷) حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: قلب‌ها مثل بدن‌ها خسته و ملول می‌شوند، پس شما باید با (شنیدن، خواندن) حکمت‌های دقیق و لطیف آنها را شاداب کنید.
۱۸. پرهیز از صفات زشت اخلاقی (حسد، غیبت، کینه و…): از آن جایی که صفات بداخلاقی خلاف رشد و وجدان و عقل می‌باشد، همیشه با هم تعارض دارند یعنی مثلاً انسان حسد می‌ورزد ولی وجدان و عقل به طور ناخود آگاه با آن به جنگ بر می‌خیزد و این جنگ درونی باعث ظهور ناراحتی، افسردگی (بیماری‌های روانی، روان تنی مثل سردرد، زخم معده) در فرد مبتلا به این صفات رذیله می‌گردد. هرانسانی که خود را از قید این صفات رها سازد از نشاط و شادی روحی و عقلی و جسمی بالاتری برخوردار است. انسانی که دچار مشکلات اخلاقی است اگر بهترین غذاها، دشت‌ها، تفریح‌گاه‌ها را هم داشته باشند، شادابی خویی ندارد ولی فردی مثل حضرت امام خمینی (ره) در گوشه اطاق کوچکی قلبی بزرگ‌تر از دنیا در اختیار داشت (نشاط در عبادت و ارتباط با مردم و …).
۱۹. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، دیدن جریان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنایی او با نشانه‌های مختلف خدا (فرهنگ‌های مختلف، زبان‌های گوناگون و…) و توجه به ‌آثار گذشتگان و عبرت از آنها می‌شود. علاوه بر آنها سفر موجب سلامتی روح می‌گردد. (سافروا تصحّوا. مسافرت کنید تا سالم و شاداب شوید.) سفر و اردوهای دسته‌جمعی برای جوانان لذت بسیاری بیشتری دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستیابی، ایثار، گذشت، تعاون …. را یاد می‌گیرند. در روایات می‌خوانید که در سفر مزاح را کمی بیشتر کنید ولی افراط نشود.
۲۰. نشاط روحی: از خصوصیات عجیب نفس و قلب حالات روحی مختلف انسان است. در اسلام همانطور که شادی‌هایی که انسان را در راه تکامل کمک کند، مطلوب می‌باشد حزن و حتی گریه‌هایی که انسان را در کمال کمک کند مطلوب می‌باشد، انسان شب‌زنده‌دار، عزادار امامان و امام حسین ـ علیه السّلام ـ با این که محزون است ولی هیچگاه احساس تنگی سینه، اضطراب، تشویق، خستگی وغم دنیایی نمی‌کند. برعکس او حس می‌کند که قلب او ظرفیت و نشاط بیشتری در میل و انجام کار و عبادت پیدا می‌کند، برخلاف غم‌ها، نگرانی‌ها و مشکلات دنیایی که انسان را از کار و نشاط ساقط می‌کنند.
نکته: در تفریحات، سنین مختلف نقش مهمی را به خود اختصاص می‌دهد مثلا تفریح کودک با نوجوان و یا زن و مرد بسیار با هم فرق دارد. یک جوان از آنجایی که ابعاد روحی او رشد کرده نیاز به احترام، شخصیت، عزت نفس‌ و… در خود احساس می‌کند، هر گاه نیازهای معنوی، جسمانی و عقلانی او ارضاء می‌گردد، احساس شادابی و خرمی بیشتری می‌کند و هر گاه اینها از طرف دیگران در خطر باشد، او احساس افسردگی، خمودی وغم می‌کند.
بهترین تفریح در دیدارهای دسته‌جمعیدر دیدارهای دسته‌جمعی برخی تفریحات هستند که جنبه گروهی و عمومی پیدا می‌کنند و برخی دیگر جنبه خصوصی‌تر. البته بستگی دارد این گروه در چه جایی باشند (منزل، مدرسه، تأتر و مسجد، اردو، خارج ازمنزل). به هر حال بهترین تفریح در این موارد، چیزی که هر سنی و جنسی (مذکر یا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده کنند یعنی باید طوری برنامه‌ریزی شود که جنبه همگانی آن رعایت گردد. البته گاهی هم ایجاب می‌کند که هر دسته‌ای جداگانه با هم باشند، مثل زمانی که بزرگترها مشغول بحث‌های جدی و مهم خود هستند.
در ذیل برخی از تفریحات دسته‌جمعی ذکر می‌شود: ۱. اجرای مسابقه وتهیه جایزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتی، مسابقه معلومات عمومی، لطیفه‌گویی.
۲. معاشرت‌های سازنده و صله رحم.
۳. مسافرت‌های کوتاه و بلندمدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، دیدن جریان آب رودخانه، دریا و….
۴. آزاد کردن ذهن از مسائل کاری و مشکلات زندگی: امام محمد غزالی می‌گوید بهتر است شاگردان پس از مدتی تعلیم رها گردند تا بازی و تفریح کنند، چون تعلیم و درگیری جدی ذهن با مسائل علمی آنها را از درس دلزده و فراری می‌کند، امّا در تفریح نباید افراط گردد(۱۸) و…
با توجه به مطالب گذشته باید بگوییم بهترین تفریح از نظر اسلام این است که سنین مختلف در آن رعایت شود. کودک با یک شکلات دل خوش است، ولی جوان نیازها و خواسته‌هایش بیشتر است و…. . دیگر اینکه شادی و تفریح نباید به اصل حرکت در مسیر رشد و بالندگی انسانی و اسلامی فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سویی دیگر زمینه ساز بازگشت به کار و اعمال زندگی بانشاط بیشتر می‌گردد. (در اسلام محدودیت در تفریح نیست مگر اینکه امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).
نکته پایانی: در این بحث بیان داشتیم که اسلام هر تفریحی را نمی‌پسندد تفریحی مناسب است که با اصول تربیت وتعلیم اسلامی و رشد استعدادهای روانی و شخصیتی مغایرت نداشته باشد، باعث آزار و اذیت دیگران نشود. به دیگران و خود زیان مالی، آبرویی، جانی نرساند، جزء تفریحاتی نباشد که انسان را از دایره بندگی خدا بیرون می‌کند (قمار، شراب‌خواری، مجالس لهو و رقص، مواد مخدر، موسیقی‌های لهوی و ترانه‌های مبتذل، مسابقه‌هایی که برد و باخت در آنها حرام است(۱۹) مثل فوتبال، دو میدانی و…) البته دامنه تفریحات به موارد یاد شده خلاصه نمی‌شود، هر چیزی که در آن گناه صورت نگیرد و افراط نشود را می‌تواند شامل گردد (رعایت ویژگی‌های تفریح اسلامی). مثل فوتبال، کشتی، شمشیربازی، دو، اسب سواری،کوهنوردی، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک‌ها، دیدن فیلم‌های سینمایی مفید (مستند، کمدی، رزمی و…)، خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطیفه‌گویی، مسابقه علمی، مهمانی رفتن، پذیرفتن مهمان، لباس نو خریدن، عطر زدن و… لازم به ذکر است که در تفریح باید به معنی لغوی آن و اصطلاحی توجه داشت یعنی دایره تفریح و شادمانی خیلی وسیع است تا آنجایی که خلاف رشد وکمال و مسائل شرعی نباشد.

پاورقی:

۱. بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۲۳۴ و فروع کافى، ج ۵، ص ۴۹۴.
۲. الشیخ فخرالدین الطریحى، مجمع البحرین، ج ۱، ص ۵۸۸.
۳. سوره ى حج (۲۲)، آیه ى ۷۸, براى آشنایى با نمونه هاى دیگر آسان گیرى در اسلام ر.ک: سیداحمد خاتمى، تسامح و تساهل دینى، (به نقل از تسامح آرى یا نه؟ ص ۲۵۴).
۴. فرهنگ عمید.
۵. التربیه الترویحیه فی الاسلام، احمد عبدالعزیز ابوسمک، دار النفائس للنشر و التوزیع، الاردن، ص ۴۰.
۶. همان، ص ۸۰.
۷. همان، ص ۵۹.
۸. همان.
۹. همان.
۱۰. پندهای امام صادق، استاد محمد تقی مصباح یزدی، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۱، ص ۱۰۴ ـ ۱۰۷.
۱۱. نیازهای جوانان، احمد صادقی اردستانی، نشر خرم، ۱۳۷۹، ص ۱۸۵.
۱۲. آیین زندگی، دیل کارنگی، جهانگیر افخمی، ارمغان، تهران، ۱۳۷۶، ص ۶۹ ـ ۷۰.
۱۳. نیازهای جوانان، ص ۱۸۵ ـ ۱۹۲.
۱۴. همان.
۱۵. همان.
۱۶. همان.
۱۷. نهج البلاغه، محمددشتی، حکمت ۳۹.
۱۸. التربیه النزویحیه فی الاسلام، ص ۴۴.
۱۹. در استفتاء از امام خمینی: ۱. در مسابقات علمی مثل حل جدول و پاسخ به سؤالات چون صورت قمار و برد و باخت پیدا نمی‌کند و چیزی به عنوان جایزه برای تشویق افراد پرداخته می‌شود اشکالی ندارد. ۲. در مسابقاتی مثل فوتبال ووالیبال و این گونه بازیها اگر شرط بندی در کار نباشد و شخص سومی به افراد به عنوان جایزه چیزی پرداخت کند، مانعی ندارد (مثل برگزاری مسابقه از طرف مدیر مدرسه).
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات