تارک مستحبات کافر نیست ولی معصیت کار است یعنی چه؟

امام باقر ـ علیه السلام ـ می فرماید: «تارک واجبات کافر است ولی تارک مستحبات کافر نیست ولی معصیت کار است» وسائل الشیعه، ج۳، ص۲۸. یعنی اگر اعمال مستحب را- که تعداد آن هم کم نیست – کسی انجام ندهد مرتکب گناه شده ا ست ؟تفسیر این حدیث چیست؟

پاسخ:

در فروع دین پنج حکم وجود دارد که هر کدام نتیجه خاص خودش را داشته و تکلیف بندگان خداجوی را مشخص می کند:
۱. واجبات یا فرایض: هر عملی که انجام دادن آن ثواب دارد و ترک کردن آن باعث عذاب الهی شود مانند نماز های یومیه، روزه ماه مبارک رمضان، حجاب، دادن خمس و زکات و…
۲. حرام: هر کاری که ترک آن بر مکلف لازم است و اگر انجام دهد خداوند او را عذاب خواهد کرد مانند دروغ، غیبت، نگاه به نامحرم، بهتان زدن، مسخره کردن دیگران، کلاه برداری و…
۳. مستحبات یا نوافل: هر عملی که انجام دادنش ثواب دارد ولی ترک آن عذاب ندارد که شیخ طوسی در این باره می گوید: نوافل عملی است که ترک آن مستحق عذاب نمی شود و این فرق بین واجبات و مستحبات است که ترک واجبات عقاب دارد ولی ترک مستحبات ندارد.(۱)
در روایتی آمده است که خداوند متعال درباره واجبات از بندگانش مواخذه خواهد کرد ولی درباره ترک مستحبات سئوالی نخواهد کرد.(۲)
۴. مکروهات: هر عملی که ترک آن ثواب دارد ولی عمل کردن به آن موجب عذاب نخواهد شد مانند نماز خواندن در جائی که عکس وجود دارد،عطر زدن در ماه مبارک رمضان و…
۵. مباح: کارهایی که ترک آن با انجام دادنش هیچ تفاوتی ندارد مانند نشستن در جای مخصوص از خانه خود که با نشستن درجای دیگر خانه هیچ تفاوتی نزد خداوند از نظر ثواب یا عقاب ندارد.
با این مقدمه به روایت مورد سئوال پرسش می پردازیم که در این باره دو روایت وجود دارد:
۱. امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ فرمود:(( کسی که واجبات را ترک کند کافر است ولی ترک کردن مستحبات باعث کفر نمی گردد)).(۳)
۲. امام محمد باقر ـ علیه السلام ـ فرمود: ((کسی که واجبات را ترک کند کافر است ولی ترک کردن مستحبات باعث کفر نمی گردد اما معصیت است زیرا مستحب است انسان وقتی عملی را انجام می دهد آن را ادامه دهد)).(۴)
این دو روایت از نظر متنی عین هم هستند منتهی روایت دوم آخرش اضافه شده که ترک مستحبات معصیت است و چون در نظر جامعه معصیت به عملی می گویند که مستحق عقاب باشد لذا شبهه شده که چرا ترک مستحبات معصیت است؟. درحالی که کلمه معصیت در لغت عرب به معنای گناه نیست بلکه گاهی به معنی مخالفت امر است.(۵)
و چون خداوند امر کرده که بندگانش کارهای مستحب را انجام دهند لذا کسی که مستحبی را ترک کند در واقع با دستور الهی مخالفت کرده است اما خداوند متعال منت نهاده بر این مخالفت عذابی قرار نداده است.
گاهی هم «معصیه» به معنای محروم شدن است.(۶) و کسی که مستحبی را ترک می کند از ثواب الهی محروم می ماند نه اینکه مرتکب کار حرام و گناه شده باشد و اگر به ذیل روایت دقت شود همین معنی را می توان فهمید آنجا که امام باقر ـ علیه السلام ـ در معصیت بودن ترک مستحب فرمود:
((زیرا مستحب است انسان وقتی عملی را انجام می دهد، آن را ادامه دهد)).
بنابراین معصیت در این روایت به معنی گناه نیست بلکه به معنی محروم شدن بنده از ثواب الهی است که اگر مستحب را ترک نمی کرد به این ثواب می رسید و خداوند از سر لطف و کرم از یک سو می خواهد بر بندگان خود پاداش بیشتری دهد و از سوی دیگر برای ترک کردن مستحبات عذابی قرار ندهد و لازم است بر بندگان پاک سرشت تا خدای خود را بیشتر بشناسند.

پاورقی:

۱. شیخ طوسی، محمد. تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۱۰.
۲. همان، روایت ۶۵، ج۵، ص۱۲۰..
۳. حرّ عاملی، محمد. وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، ۱۴۰۹ق، ح۴۴۶۲، باب ۱۱، ج۴، ص۴۱.
۴. همان، ح۴۵۰۲، باب ۱۴، ص۵۹.
۵. لسان العرب، ج۱۵، ص۶۷.
۶. مجمع البحرین، ج۱، ص۲۹۴.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات