تفسیر و توضیح خطبه ۸۵ نهج البلاغه چیست؟

این خطبه در برخی از نسخه های نهج البلاغه به عنوان خطبه ۸۶ و در برخی دیگر ۸۵ آمده است اما محتوای نسخه ها عین هم می باشند.

امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ در این خطبه به پنج موضوع مهم اشاره دارند و آنها عبارتند از:
۱. اوصاف پروردگار جهانیان: صفاتی که توجه به آنها تأثیر عمیق تربیتی در انسان ها دارد و او را از گناهان باز می دارد و به نیکی ها دعوت می کند. در این بخش امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ می فرمایند که خداوند از درون همه آگاه است و باطن همه انسان ها را آزموده و از آن باخبر است، به هر چیزی احاطه دارد و بر همه اشیاء پیروز است و به هر کاری قدرت دارد بنابراین به پنج صفت الهی اشاره می کند: آگاهی از درون. آزمودن انسان ها. احاطه بر همه چیز، پیروز بر همه اشیاء. قدرت بر هر کاری.
۲. موعظه مردم به تهیه زاد و توشه برای آخرت: امام مردم را موعظه می کند به اینکه قبل از اینکه مهلت شان تمام شود برای خود کارهای نیکی به ثبت رسانند و برای آینده خویش چیزی آماده کنند و برای خانه ای که قرار است به آن روند توشه ای بردارند.
۳. اهمیت دادن به قرآن کریم: قرآن کتاب هدایت است. بیانگر همه چیز است و جامع برنامه های معارفی است که انسان ها می توانند با سرلوحه قرار دادن قرآن کریم به سعادت دنیا و آخرت برسند.
۴. هشدار نسبت به غفلت گرائی: غفلت، انسان ها را از رسیدن به سعادت باز می دارد و لذا همه باید بدانند خداوند حجت را تمام نموده است و به جای غفلت بایستی از فرصت نهایت استفاده را نمود و مقابل نفوذ شیطان شد با این راهکار که به خود بیش از اندازه آزادی و بی قیدی داده نشود که هوای نفس انسان ها را از کارهای جایز به ناشایست می کشاند و راهکار دوم اینکه خود و دیگران را فریب ندهد و به ظاهر سازی و ریاکاری دچار نشود.
۵. برحذر داشتن از صفات ناپسند: در قسمت آخر مردم را از افتادن در صفات ناپسند بر حذر داشته و بهترین انسان ها را کسانی معرفی می کند که در مسیر الهی قرار گیرند.(۱)
امیر مومنان ـ علیه السلام ـ پس از یادآوری صفات خداوندی و توجه انسان ها به قرآن و موعظه و نعمت های بهشتی به آفت های بزرگی که انسان را دچار انحطاط می کند، اشاره نموده و صفات ناپسندی را به عنوان آفت زندگی چنین ترسیم می نمایند:
۱. ریاکاری: حضرت می فرمایند که ریا کاری هر چند کم باشد، شرک است. زیرا شخص ریاکار یک عمل الهی را برای رضای بندگان و تظاهر به نیکی آنان انجام می دهد. در حالی که عزت حقیقی از آن خداوند است.(۲) و او هر کسی را بخواهد عزت می دهد و هر کسی را که از مسیر اصلی منحرف گردد، ذلیل می سازد. و به همین خاطر در روایات اسلامی آمده که روز قیامت شخص ریاکار را چنین صدا می زنند:
ای کافر! ای فاجر! ای حیله گر! ای زیان کار! عملت نابود شد و اجرت از میان رفت و امروز راه نجاتی برای تو نیست، پاداش خود را از کسی بطلب که برای او عمل می کردی.(۳)
رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نیز می فرمایند: زمانی بر مردم می رسد که باطن آنها زشت و آلوده و ظاهر آنها زیباست، این کار را به خاطر دنیا پرستی انجام می دهند و پاداش های الهی را طلب نمی کنند. دین آنها ریاکاری است و ترس الهی در دلشان نیست، کیفر بزرگ، آنها را فرا می گیرد و آنها همچون دعا می کنند ولی خداوند دعای آنها را مستجاب نمی کند.(۴)
۲. هم نشینی با هواپرستان: هم چنانچه هم نشینی با انسان های وارسته باعث عزت و سعادت می گردد،(۵) هم نشینی با هواپرستان نیز در نگاه امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ ایمان را از انسان دور می کند و شیطان را به حضور می کشاند.
آری نشستن با هواپرست یعنی در نظر مردم همسان آنها شدن که امام صادق ـ علیه السلام ـ می فرماید: با اهل بدعت هم صحبت نشوید و با آنها نشست و برخاست نداشته باشید که مردم، شما را نیز از آنها می دانند که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمودند: مرد بر دین دوست و نزدیکانش است.(۶)
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ هم نشینی با افرادی را مجاز می شمارند که سودی برای آن که سعادت را همراه داشته باشد، بیاورد و لذا به امیرمومنان علی ـ علیه السلام ـ فرمود: یا علی کسی که برای انسان نه منفعت آخرت را دارد و نه سود دنیوی، نشست و برخاست با او فایده ای ندارد.
و کسی که برای تو اثری ندارد، در آن کرامتی نیست و برای او فایده نخواهد داشت. (۷)
بنابراین بایستی در زندگی مجالسی را انتخاب کرد که فایده پذیر باشد و این همان است که حضرت لقمان به پسرش فرمودند که پسرم مجالسی را انتخاب کن که همه چیز جلو چشمت باشد. پس اگر دیدی که اهل آن مجلس خدا را عبادت می کنند با آنها بنشین که اگر عالم باشی علمت در آنجا بدردت خواهد خورد و اگرجاهل باشی آنها یادت می دهند و باشد که رحمت خداوندی که بر آنها سایه انداخت شامل حال تو نیز بگردد و هنگامی که دیدی قومی خدا را یاد نمی کنند با آنها بنشین که اگر عالم باشی علمت فایده ای ندارد و اگر جاهل باشی بر جهلت اضافه می شود و شاید خداوند عقوبتی را که بر آنها مقرر کرده بود، به تو نیز برساند.(۸)
۳. دوری از دروغ: امیر مومنان در این خطبه می فرماید: که از دروغ دوری گزین چرا که دروغ باعث دوری انسان از ایمان می گردد. راستگو بر کرانه نجات و رستگاری قرار دارد و دروغگو بر پرتگاه خواری و هلاکت ایستاده است.
از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ درباره راستگویی و دروغ نقل شده که فرمودند: از دروغ بپرهیزید که انسان را به فسق و فجور می کشاند و فسق آدمی را به دوزخ می اندازد و شخصی آنقدر دروغ می گوید تا خداوند درباره او می نویسد: «کذاب» و لازم است که همواره راستگو باشید. چه راست گفتن به نیکی و نیکی به بهشت راهنمایی می کند. شخص آن قدر راست می گوید که خداوند به او می نویسد: «مصداقا» یعنی کسی که همیشه راست می گوید.
باز فرمود: دروغ گفتن در راس نفاق قرار دارد و دلیل این سخن حضرت روشن است، چرا که محور نفاق بر دورویی در گفتار و بیان خلاف واقع است. خلاف واقع سخن گفتن، حقیقت دروغگوئی است.(۹)
۴. حسادت ورزیدن: امیر مومنان حسادت را به آتشی تشبیه نموده که هیزم ها را می سوزاند و از بین می برد و ایمان افراد حسود همانند هیزم شده و با حسادت از بین می رود و ای کاش که حسادت فقط ایمان را از بین می برد بلکه از امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ نقل شده است که فرمود: حسادت صحت و سلامتی جسمی حسود را نیز از بین می برد و باز فرمود: سلامتی در نداشتن حسادت است و حسد همچون زنجیر در گردن صاحبش است.(۱۰)
۵. دشمنی: امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ صفت ناپسند پنجمی را کینه ورزی و دشمنی می داند که باعث جدایی بین انسان ها می شود.
در حالی که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ دوستی را سفارش نموده و فرموده اند: انسان به وسیله برادر دینی اش بزرگواری می یابد. در رفاقت با کسی که برای تو صلاح نمی داند آنچه را که برای خود می پسندد، چیزی نیست.(۱۱) به همین دلیل کینه و دشمنی میان برادران ایمانی در شریعت نهی شده است زیرا موجب قطع رحم و عدم همکاری و همیاری می شود و دشمنان برای بر هم زدن وحدت اسلامی تمام تلاش شان را بر کینه توزی و ایجاد دشمنی ها صرف می کنند تا با تفرقه مسلمین بتوانند اهداف خودشان را عملی سازند.
۶. آرزوهای طولانی: آخرین صفت ناپسند که امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ از آن یاد برده و هشدار می دهد آرزوهای طولانی داشتن است که این گونه آرزوها انسان را غرق خیالات می کند که بر محور امور مادی دور می زند و یکی از خطرناک ترین موانع راه سعادت انسان است. برای همین حضرت خطرات را این گونه شمرده اند که آرزوی طولانی، عقل را به غفلت و اندیشه نکردن وا می دارد. یاد خدا را به فراموشی می سپارد، فریبنده است. صاحبش فریب خورده است.
با اندیشیدن در این فرمایشات می توان نتیجه گرفت که این صفات شش گانه و در کنار هم آمدن شان دلیل بر اهمیت مطلب است و زیان هایی است که در این رفتارهای ناپسند دارد و آفت هایی است که بر ایمان افراد جامعه وارد می کند و باید با یادآوری این صفات و دوری از آنها به سوی قرآن حرکت نموده و موعظه ها را توشه راه نمود و به سعادت آخرت و آرامش دنیا رسید.

پاورقی:

۱. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیر المومنین (ع)، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش، ج۳، ص۵۰۳.
۲. فاطر : ۱۰.
۳. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق،ج۱، ص۶۹، باب ۱۱، ح۱۵۲.
۴. همان، ص۶۰، باب۷، ح۱۴۱.
۵. کلینی، محمد، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۳۹، ح۴.
۶. همان، ج۲، ص۳۷۵، ح۳.
۷. وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۴۹، باب ۲۸، ح۱۵۶۱۱.
۸. کافی، ج۱، ص۳۹، باب مجالسه العلماء و…، ح۱.
۹. بحرانی، میثم، ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، مترجم، محمدی مقدم قربانعلی و نوایی یحیی زاده، علی اصغر، مشهد، آستان قدس، چاپ اول، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۶۰۵.
۱۰. غروی، محمد، الامثال و الحکم المستخرجه من نهج البلاغه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۵ش، ص۱۲۰.
۱۱. ترجمه شرح نهج البلاغه، ابن میثم، همان، ص۶۰۷.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات