آیا روایاتی از ائمه ـ علیهم السلام ـ در مورد علوم غریبه موجود می باشد؟

آیا روایاتی از ائمه ـ علیهم السلام ـ در مورد علوم غریبه موجود می باشد؟ نظر امامان(ع) در این رابطه چیست؟

پاسخ:

طلسمات، سحر، رمل، جفر، تنجیم، علوم اعداد، شعبده، فال و طیره، کیمیا، المغناطیسی، احضار ارواح، احضار جنّیان، شیطان شناسی، جنّ شناسی، تنویم و غیره از جمله مصادیق و گونه های علوم غریبه هستند که به برخی از آن ها در قرآن و روایات اشاره شده است. نقد و بررسی تمام این مصادیق و گونه ها، کتاب مستقلی را می طلبد. در این مختصر به چند آیه و روایت درباره آن اشاره می شود و در پایان توضیح و تحلیل کوتاهی پیرامون آن ارایه می شود.
هر چند از علوم غریبه در قرآن کریم و روایات تعریف ارایه نشده است ولی مصادیق و گونه های زیادی از آن مورد بررسی قرار گرفت.
در قرآن کریم در مورد سحر، کهانت، فال بد زدن، چشم زدن و برخی دیگر از گونه های علوم غریبه مطالب زیادی آمده است. در مورد سحر آیات زیادی وارد شده است و آن را مردود شمرده است.

از جمله آمده است: «ساحران فرعون» گفتند:(( ای موسی یا تو (وسایل جادویت را) بیفکن و یا ما افکنده باشیم؟… پس حقیقت جا افتاد و آن چه آنها می کردند باطل شد، پس (همه فرعونیان) در آن مغلوب شدند و خوار و شکست خورده گشتند و جادوگران (بی اختیار) به سجده افتادند)).(۱)
از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در مورد مردود شمردن کهانت و سحر روایت شده که: ((پنج دسته وارد بهشت نشوند: شراب خوار، ساحر، قاطع رحم، کاهن و سخن چین)).(۲)
در مورد کیمیا آمده است: سعید بن مسیّب گفت:(( موسی ـ علیه السلام ـ علم کیمیا می دانست که ثلثی از آن را به یوشع بن نون آموخت و ثلثی به کالب بن یوقنا و ثلثی به قارون که هر یک در صنعت ناتمام بودند)).(۳) از امام صادق ـ علیه السلام ـ نیز روایت شده که:(( قارون علم کیمیا می دانست و ثروت بی شمار خود را از آن طریق به دست آورد)).(۴)
امام علی ـ علیه السلام ـ در نهج البلاغه می فرمایند:(( چشم زخم حقیقت دارد، استفاده از نیروهای مرموز طبیعت حقیقت دارد، سحر و جادو وجود دارد و فال نیک راست است و رویداد بد را بد شگون دانستن درست نیست…».(۵)
در مورد رؤیا و تعبیر خواب نیز در منابع دینی مطالب فراوان آمده است در قرآن کریم در مورد تعبیر خواب مطالب زیادی آمده است، علم رؤیا و تعبیر خواب در سوره یوسف(۶) بسیار مورد اهمیّت است و قرآن کریم از آن به تفصیل در این سوره یاد می کند و جهات مختلف آن. هم چون خواب ها و تعبیرهای مختلف و ویژگی های معبّر حقیقی و دروغین را تبیین می نماید.(۷)
خواب ها نیز دارای چند دسته اند در مورد خواب های شیطانی در روایت آمده است: «اللهم انی اعوذبک من شرّ الاحلام».(۸) خدایا من از بدی خواب های شوم و بی اساس به تو پناه می برم.

حضرت امام حسن عسکری در تفسیر آیه وَاتَّبَعُواْ مَا تَتْلُواْ الشَّیَاطِینُ…(۹). فرمود: یهود و ناصبی ها از سحر و شعبده که شیاطین می خواندند پیروی می کردند و گمان می کردند این امور از سلیمان پیغمبر بوده که با استفاده از آن به مقام پادشاهی رسیده است.(۱۰)
بنابراین بسیاری از علوم غریبه همانند سحر و جادو، شعبده، کهانت، چشم زدن، فال زدن، طلسمات، تعبیر خواب و کیمیا در قرآن کریم و روایات آمده است برخی از آن ها هر چند واقعیت دارد ولی استفاده از آن مردود است و برخی از گونه های آن همانند تعبیر خواب و علم کیمیا اگر از ناحیه کارشناسان راستین انجام گیرد، مفید و مورد تأکید است.

در روایتی از امام صادق ـ علیه السلام ـ آمده است: عمرو بن عبید بر امام وارد شد و گفت: دوست دارم گناهان کبیره را از روی قرآن بشناسم، امام فرمود: «… و السحر لانّ الله عزّوجل یقول».(۱۱) «… از جمله گناهان کبیره، سحر است، چون خداوند می فرماید: به طور مسلم ساحران دریافتند هر کس خریدار سحر باشد، در آخرت هیچ سودی نخواهد برد».(۱۲)

از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ روایت شده که حضرت فرموده است: «ان السامری القی الی القوم ان موسی ـ علیه السلام ـ انّما قدر ما اتی به لانه کان یتخذ طلسمات علی قوی فلکیه فقال للقوم: انا اتخذ لکم طلسمات مثل طلسمه و روّج علیهم ذالک .(۱۳) سامری بر قوم خود وارد شد و گفت: قدرت پیدا کردن موسی بر آن چه آورده است به خاطر این است که او از طلسمات بر قوای فلکیه کمک گرفته است و به قوم خود گفت: من هم چون او از طلسمات کمک می گیرم و با این حرف های غرض آلود و دروغین پدیده طلسمات را در بین آن ها ترویج کرد)).
در روایت دیگری در مورد کهانت، امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: ((ای اعرابی ما اهل بیت را تکذیب نکنید چون ما ساحر و کاهن نیستیم و لکن اسمایی از اسماء الهی را تعلیم می دهیم)).(۱۴)

به هر صورت علوم غریبه، یک علم است و واقعیت دارد ولی در حقیقت بودن آن، اختلاف نظر جدّی وجود دارد در بیشتر روایات از آن به عنوان کفر، کذب، گناه کبیره، امر زیان بار، خلاف حقیقت و باطل یاد شده است هر چند صرف دانستن و یا فراگیری آن برای خنثی کردن عملکرد دیگران و یا امور ضروری اشکال ندارد. به عنوان نمونه استاد جوادی آملی در مورد سحر، ذیل آیه ۱۰۲ سوره بقره می فرمایند: گوهر سحر مذموم نیست. بنابراین صرف تعلیم و تعلّم آن حرام نیست.و تنها چیزی که مذموم و حرام است، عمل به آن است و یا تعلیم آن به قصد عمل است سپس تحت عنوان پیام آیه برای معلمان علوم غریبه می فرماید: این آیه هم پیام برای معلمان علوم غریبه دارد که نسبت به جنبه های اخلاقی فراگیران آن غافل نباشند و آنان را از سوء استفاده از توان مندی خود بر حذر دارند و هم نقش اساسی نیت در حکم فقهی تعلیم سحر خبر می دهد.

زیرا مطابق این آیه، هم شیاطین معلّم سحر بودند و هم دو فرشته هاروت و ماروت، امّا شیاطین چون نیّتشان ایجاد تفرقه و افساد در جامعه بود، علمشان حرام بلکه موجب کفر گردیده لکن هاروت و ماروت چون قصدشان دفع مفسده بود، عملشان مباح بلکه راجح شد. تعلیم سحر از جانب این دو فرشته از قبیل آموزش دادن امور مربوط به سمّ برای پرهیز از خوردن سمّ و نیز درمان مسموم بود.(۱۵) این نکته را می توان در مورد تمام مصادیق و گونه های علوم غریبه سرایت داد.

خلاصه و نتیجه گیری: آن چه به عنوان خلاصه و نتیجه گیری قابل بیان است، این است که:
۱. علوم غریبه اکثر موارد معروف آن واقعیت دارد لکن عالمان به آن ها بسیار اندک هستند
۲. در مورد بیشتر مصادیق و گونه های علوم غریبه ، روایت وارد شده است و عمل به آن ها را مورد نکوهش قرار گرفتند. معصومان ـ علیهم السلام ـ عالم به این امور بوده اند و شاگردانی در این جهت تربیت نموده اند.
۳. تعلیم و تعلم آن ها در صورت نیاز و یا برای خنثی سازی عملکرد دیگران به طور اجمال پذیرفته شده است با این شرط که خلاف اخلاق نباشد و نیّت آن ها غرض آلود نباشد.
۴. برخی از علوم غریبه همانند تعبیر خواب و علم کیمیا از ناحیه افراد کارشناس راستین بسیار ارزشمند است.
۵. قرآن کریم در مواد رؤیا و تعبیر خواب به ویژه در مورد حضرت یوسف مطالب ارزشمندی ارایه کرده است:
و نیز به تفسیر آیات مربوط به احضار تخت بلقیس توسط آصف بن برخیا و علم تعبیر خواب در داستان حضرت یوسف و مانند اینها مراجعه شود.

پاورقی:

۱. حاقه : ۴۲.
۲. اعراف : ۱۱۵ ـ ۱۲۰.
۳. مستدرک، ج۱۵، باب ۷۱، ص۱۸۴.
۴. تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان، ج۷، ص۱۹۶، ۷۸ و۷۹ سوره قصص.
۵. بروجردی، سید ابراهیم، تفسیر جامع، تهران، صدرا، چاپ اول، ۱۳۶۶ش، ج۵، ص۱۹۴.
۶. یوسف:۱۲:۵، ۴۳، ۱۰۰و۱۱۱.
۷. نکونام، محمد رضا، اصول و قواعد تعبیر خواب، قم، ظهور شفق، چاپ اول، ۱۳۸۶ش، ص۲۵.
۸. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۷۳، ص۲۰۹.
۹. بقره:۱۰۲.
۱۰. داور پناه، ابوالفضل، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، ج۲، تهران، صدرا، آوای، ۱۳۷۵ش، ص۴۳۱.
۱۱. عروسی الحویزی، عبدالعلی بن جمعه، نورالثقلین، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۱۳۴.
۱۲. بقره :۱۰۲.
۱۳. نیشابوری، حسن، تفسیر غرایب القرآن و رغایب الفرقان، ج۱، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق، ص۲۸۷.
۱۴. مجلسی، محمد بار، بحارالأنوار، ج۴۶، باب ۵، ص۲۴۸.
۱۵. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۶۷۴.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

– سحر در قرآن