چرا بعضی از نظر روحی ضعیف هستند؟

(خلاصه نامه)چرا بعضی از نظر روحی ضعیف هستند، اما کسی مانند شهید بابائی حتی در آمریکا نیز مسأله نداشته؟ چرا او از کودکی روح بلندی داشته ولی من نه؟

پاسخ:

عوامل مؤثر در موفقیت: وراثت از جمله عواملی است که در روانشناسی نقش آن در شکل گیری شخصیت انسان و سپس تعیین مسیر زندگی مورد تأکید واقع می‌شود برخی وراثت و خصلت‌ها و رفتارهائی که فرد از والدین و اجداد خود به ارث می‌برد، را آنقدر مهم و برجسته کرده ‌اند که حتی در بحث انحرافات اجتماعی، نظریه‌های زیست شناختی و کروموزمی را طرح کرده‌اند.(۱) در میان دانشمندان مسلمان نیز فردی مانند سعدی در سروده‌های خود بر نقش وراثت در تربیت و شکل گیری شخصیت و شاکله رفتاری افراد تأکید می‌ورزد:
عاقبت گرگ زاده گرگ شود
گرچه با آدمی بزرگ شود
اما در مقابل عده‌ای دیگر با برجسته نمودن محیط و نقش تأثیر گذار آن در این روند خواستند بگویند که تربیت فرد و نوع رفتارها و تصمیمات او در زندگی به محیط و جامعه‌ای بستگی دارد که در آن زندگی می‌کند. جان لاک فیلسوف معروف انگلیسی نظریه‌ای دارد که انسان متولد شده را مانند لوح سفیدی می‌داند که محیط و اجتماع می‌تواند هر چه بخواهد در آن بنویسد و یا واتسون روانشناس رفتار گرای معروف می‌گوید اگر کودکی به من بدهید، می‌توانم از او کشیش یا جنایتکار بسازم.(۲) اما واقعیت این است که هیچ کدام از این دو عامل، تنها عامل مؤثر نمی‌‌باشند و مدتی است که از این گونه نظریات افراطی(۳) کاسته شده و دانشمندان و روانشناسان بیشتر بر «تعامل وراثت و محیط» تأکید می‌ورزند.(۴) با این توضیح باید گفت هر چه پدر و مادر کودکی از نظر عاطفی جسمی روحی و روانی سالم‌تر و صالح‌تر باشند (نقش وراثت) و در تربیت او و آماده سازی فضا و شرایط برای آشنایی وی با راه درست زندگی و دین مداری تلاش بیشتری کرده باشند (نقش محیط و تربیت) احتمال بیشتری وجود دارد که آن کودک آینده و سرنوشت بهتری داشته باشد.
پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ درباره نقش وراثت بر تربیت و شکل گیری اخلاق و رفتار کودک می‌فرمایند: دقت کن که فرزندت را در چه نسل و نژادی قرار می دهی (با چه کسی پیمان زناشوئی می‌بندی) چرا که رگ و ریشه خانوادگی در فرزند دخالت می‌کند.(۵) و این مسأله آنقدر اهمیت دارد که اسلام در زمینه انتخاب همسر، نوع غذا و … زمینه سازی‌های فراوانی را به والدین سفارش می‌نماید.(۶) همچنین پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در مورد نقش تربیت و محیط می‌فرماید: هر فرزندی بر فطرت الهی از مادر متولد می‌شود و این پدر و مادر اویند که او را یهودی و نصرانی یا مجوسی می‌کنند.(۷) اما با این حال انسان باز اختیار دارد و خود می‌تواند به مسیر زندگی جهت دهد و وراثت و تربیت والدین فرد را مجبور نمی‌کند بلکه زمینه مساعد و یا نامساعد را فراهم می‌کنند.
نقش کلیدی اراده و اختیار: جدای از نقش وراثت و محیط نباید نقش اراده و اختیار و انتخاب گری انسان(۸) را در تعیین سرنوشت خود، نوع رفتارها و انتخاب روش زندگی، نادیده انگاشت. انسان موجودی مختار است و امکان دارد از پدر و مادری ناصالح فرزند صالح (با تلاش‌های خود) به جا بماند. انسان می‌تواند با میحط ناسالم مبارزه کند و خود را نجات دهد. اراده و انتخاب گری انسان مهمترین عامل در موفقیت و پیروزی او در زندگی و محبوب خدا و خلق شدن است. نزاع خیر و شر و مبارزه عقل و دل یا خواسته‌های شیطانی و الهی همیشه بوده و هست. امثال شهید بابائی از همان ابتدا، پا به میدان مبارزه نهادند و سختی‌های زیادی را متحمل شدند. و ما همیشه بر سر دو راهی انتخاب هستیم اما یک انتخاب خوب چگونه است؟ و چه مراحلی دارد؟
مراحل یک انتخاب خوب: به نظر می‌رسد شهدا و دیگر بزرگان و ره یافتگان به وصال حق چنین پیش نیازهائی را برای خود و رسیدن به این مقام‌ها فراهم نموده بودند.
۱) کسب دانش و بینش و تفکر نسبت به دنیا، زندگی، هدف خود از زندگی، خدا، دین، خواسته‌های دین و … یکی از محورهای مهم کسب شناخت و آگاهی، کشف خود و استعدادهای خود و ایمان به توان خود برای رسیدن به اهداف عالی دینی و خدائی، است. امام علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: هر کس خود را نشناسد (و بدون توجه به استعدادها، قابلیت‌ها، ارزش‌ها و شایستگی‌های انسانی خود، تصمیماتی بگیرد) از راه نجات و موفقیت دور می‌شود و به گمراهی می‌افتد.(۹) به تعبیر دیگر می‌توان گفت:‌
موتور محرکه و نیرو بخش، برای تلاش و رشد و رسیدن به اهداف بالا خودشناسی و باور به توان خود است.(۱۰)
۲) ایجاد میل و گرایش و انگیزه برای حرکت و طی مسیر به سمت آن انتخاب صحیح. که در این زمینه مطالعه زندگی انسان‌های الگو می‌تواند بسیار انرژی بخش و انگیزه ساز باشد.
۳) تلاش و مداومت برای اجرای آن انتخاب.
۴) توکل بر خدا.
راه‌های تقویت اراده و اعتماد به نفس: اعتماد به نفس موجب ثبات در مشکلات و تنگناها می‌شود و رشد و بروز خلاقیت و ظرفیت‌های درونی را موجب می‌گردد.(۱۱) بر همین اساس باید گفت که انسان‌های موفق و الگو مانند شهیدان بزرگوار بابائی، همت، چمران، باکری و … از اراده‌ای استوار و اعتماد به نفس بالائی برخوردار بودند.
متخصصان برای تقویت اعتماد به نفس چنین توصیه می‌نمایند: شناسایی توانائی‌های خود ، خودگویی مثبت ، مطالعه زندگی انسان‌های موفق ، توکل به خدا(۱۲) به یاد آوردن لحظات شیرین و موفقیت‌های خود.(۱۳) و … همنشینی با افراد بلند
نکات کلیدی: ۱. به قول قرآن کریم ارزش انسان به تلاش او بستگی دارد (لیس للانسان الا ما سعی)
زرین پر طاووس به کرکس ندهند توفیق رفیقی ست به هر کس ندهند
۲. اینکه امثال شهید بابائی از کودکی روحیه بالائی داشتند، می‌تواند ریشه در وراثت و تربیت او داشته باشد. امانباید نقش تلاش وی را در شناخت هدف زندگی و توانائی‌های خود و تلاش برای رسیدن به آنان، نادیده گرفت.
۳. قرآن با بیان داستان حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ بیان می‌کند که ممکن است کسی در زمینه تربیتی نامساعدی قرار گیرد و خود او انتخاب گر خوبی باشد (نمونه آن معاویه پسر یزید به معاویه که رویکردش مخالف والدینش بود) و یا برعکس کسی مثل فرزند نوح زمینه تربیتی خوبی دارد ولی خود آن را خراب می‌کند.
پسر نوح با بدان بنشست خاندان نبوتش گم شـــــد
سگ نوح روزی چـــند پی نیکان گرفت و مردم شد
۴- این نکته را باید توجه داشت و به آن ایمان داشت که بزرگترین لطفی که خداوند در حق انسان دارد این است که او را خلق می کند و هر کسی در این کره زمین جایگاهی برای خود دارد پس هر فردی باید سعی کند با تلاش و کوشش جایگاه خود را پیدا کند و خود را به هیچ وجه با دیگران مقایسه نکند.

پاورقی:

۱. ر.ک: آسیب شناسی اجتماعی، هدایت الله ستوده، تهران: آوای نور، ۱۳۷۲، فصل ۵.
۲. تربیت و شخصیت انسانی، مجتبی هاشمی، ج ۱، ص ۳۸، نقل در تربیت فرزند، سید علی حسینی زاده، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۰، ص ۳۹.
۳. برای آشنایی با این گونه نظریات افراطی و جبر گرایانه ر.ک: انسان شناسی، محمود رجبی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ چهارم، ۱۳۷۸، ص ۳۵.
۴. روان شناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، تهران: سمت، ج ۱، فصل ۸.
۵. کنز العمال، المتقی، ج ۱۵، ص ۸۵۵، ش ۴۳۴۰، نقل در تربیت فرزند، ص ۴۰.
۶. ر.ک: تربیت فرزند، فصل ۱.
۷. الکافی، کلینی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۱۳ ق، ج ۷، ص ۱۶، پاورقی ۲.
۸. برای مطالعه بیشتر ر.ک: انسان شناسی، فصل ۵، و روانشناسی رشد، فصل ۸.
۹. میزان الحکمه، ری شهری، دار الحدیث، الطبعه الاولی، ج ۳، ص ۱۸۷۶.
۱۰. من عرف نفسه جاهدها و من جهل نفسه اهملها، میزان الحکمه، ج ۳، ص ۱۸۷۷.
۱۱. جوان و نیروی چهارم زندگی، دکتر محمد رضا شرفی، تهران: سروش ۱۳۸۰، ص ۱۴.
۱۲. جوان و نیروی چهارم زندگی، دکتر محمد رضا شرفی، صص ۱۴ ـ ۱۵.
۱۳. مشکلات تربیتی را چگونه حل کنیم، دکتر محمد رضا شریفی، تهران: تزکیه ۱۳۷۶، چاپ اول، ص ۷.
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات