آیا نسیان و فراموش با عصمت پیامبر(ص) منافاتی ندارد؟

آیا این روایت که هرگاه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) چیزی را فراموش می‌کرد، دست مبارکش را بر پیشانی می‌گرفت و می‌فرمود: الهی. . . .(سنن النبی، ترجمه کاشانی، ص ۵۵ حدیث ۶۱) با عصمت پیامبر از نسیان و فراموشی منافات ندارد؟

پاسخ:
روایتی که نقل کرده اید، در کتب معتبر حدیث مثل کتب اربعه نیامده و در کتاب “مستدرک الوسایل” محدث نوری به نقل از کتاب “الجعفریات” آمده(۱)، ولی روایات دیگری در کتب روایی شیعه و سنی وجود دارد که بر سهو پیامبر(ص) در نماز دلالت دارد. این روایات به “روایات سهو النبی” معروفند(۲).
عالمان اهل سنت عموما و بعض از عالمان شیعه از جمله شیخ صدوق با استناد به این روایات، سهو النبی در امور شخصی و غیر مربوط به شأن نبوت و رسالت و امامت را جایز شمرده اند. شیخ صدوق که بارزترین عالم شیعه معتقد به این مساله است، در توجیه این اعتقاد می نویسد:
این که پیامبر در نماز دچار سهو و نسیان شود، از آن رو است که عبادت و نماز از افعال عمومی است و فعل خاص به نبوت نیست(تا معصوم بودن از نسیان در آن لازم باشد). پیامبر هم مانند بقیه انسان ها به خواندن نماز امر شده و باید این واجب عبادی را به جا بیاورد، بله در مواردی که از شؤون نبوت است، مثل تبلیغ ابتدایی وحی و تفسیر وحی، باید مؤید خاص بوده و از سهو و نسیان در امان باشد تا در دین شک و تردید حاصل نشود.
اما نماز پیامبر، عبادت و فعل شخص اوست که مانند دیگر انسان ها به راز و نیاز با خدا رو آورده و از شؤون نبوت نیست.
او هم چون عبد خداست، باید مانند بقیه بندگان به وظیفه بندگی قیام کند. چون عبد است، ممکن است بدون این که بخواهد و تقصیری کرده باشد، خوابش ببرد یا در نماز سهو و نسیان برایش پیش آید تا معلوم گردد فقط خداست که خواب و چرت و سهو او را نمی گیرد:
“لا تأخذه سنه و لا نوم”. البته سهو بقیه انسان ها در اثر تصرف شیطان است، ولی چون شیطان را در پیامبر و معصومین تصرفی نیست، پس سهو آن ها به اراده خدا و فراموشاندن خدایی(اسهاء) است تا بشر و مخلوق و بنده بودن آنان را اعلام کند و مردم را از اعتقاد به ربوبیت آنان بازدارد.(۳)
در مقابل این تعداد کم، عموم عالمان بزرگ شیعه سهو النبی را محال می دانند. این روایات را هم با وجود معتبر بودن سند بعضی آن ها، نمی پذیرند، زیرا بر اموری دلالت دارد که مخالف قواعد قطعی فقهی بر گرفته شده از روایات متواتر است، مثلا در این روایات آمده که پس از نماز به پیامبر گفته شد: آیا در حکم نماز نسخ و تبدیلی صورت گرفته یا شما فراموش کرده اید؟
ایشان به عقب بر گشت و از افراد سؤال کرد که آیا نمازش با نمازهای قبل فرق داشته و وقتی شنید که سهو برایش پیش آمده، برخاست و نماز را تمام کرد، در حالی که مطابق قاعده با برگشتن و سخن گفتن، دیگر از حالت نماز خارج شده و باید نماز را اعاده کند، نه این که تمام نماید و. . .
البته با وجود نهضت شوم جعل حدیث، احتمال این که این روایات را دشمنان جعل کرده و در کتب اصحاب وارد کرده باشند، زیاد است. به همین جهت پیامبر و امامان دستور داده اند روایات را به قرآن و قواعد روایی عرضه کنیم و در صورت هم راستا نبودن، نپذیریم. به همین جهت روایات بسیاری در باب تحریف قرآن و باب های دیگر، گر چه دارای سند معتبر هستند، ولی چون با قواعد قرآنی و روایی نمی خوانند، بدان ها توجه نمی شود.
اما روایت مورد اشاره شما به نظر دارای معنای معقول و صحیحی است. وقتی کسی به مطلبی تا زمان عمل(پیش از دیر شدن و قبل از گذشتن وقت) توجه نداشته و در شُرُف زمان عمل یادش آید، می تواند بگوید حواسم نبود و فراموش کرده بودم، با این که درست وقت عمل و پیش از گذشتن فرصت یادش آمده و فراموشی و متوجه نبودن پیش از وقت عمل هم مانعی ندارد.
در قرآن می فرماید:
“ما منکم الاّ واردها؛ هیچ کس از شما نیست مگر این که وارد جهنم می شود و. . . “(۴)
در تفسیر این روایات “وارد” را به مشرف هم معنا کرده اند(۵)، یعنی همه شما بر جهنم مشرف می شوید. تا نزدیک داخل شدن می روید. گناهکاران وارد شده و مؤمنان را نجات می دهیم.
بنا بر این ممکن است پیامبر در مواردی که غافل بوده و متوجه نبوده و لحظاتی پیش از موعد و گذشتن وقت وظیفه، متوجه می گردید، از فراموشی که او را بر ترک فعل مشرف می کرده، به خدا پناه می برده و این دعا را می خوانده است.
پی نوشت ها:
۱. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، آل البیت، ۱۴۰۸ ق، ج ۶، ص ۴۲۴( کان رسول الله صلی الله علیه وآله إذا نسی الشئ، وضع جبهته فی راحته، ثم یقول: اللهم لک الحمد، یا مذکر الشئ و فاعله، ذکرنی ما نسیت ).
۲. محقق نراقی، مهدی، مستند الشیعه، قم، آل البیت، ۱۴۱۶ ق، ج ۷، ص ۹۵.
۳. شیخ طوسی، محمد بن حسن، خلاف، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ ق، ج ۱، ص ۴۰۴ – ۴۰۶.
۴. مریم(۱۹)آیه ۷۱.
۵. طباطبایی، المیزان، ترجمه موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴ش، ج ۱۴، ص ۱۲۱.
منبع: نرم افزار پیامبر مهربانی – مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی