علم بهتر است یا عبادت؟
علم بهتر است یا عبادت؟
هدف از آفرینش انسان این است که با انجام دادن افعال اختیاری، مسیر تکامل خود را به سوی کمال نهائی بپیماید، کمالی که جز از مجرای اختیار و انتخاب به دست نمی آید. به دیگر سخن انسان برای این آفریده شده که با عبادت و اطاعت خدای متعال، شایستگی دریافت رحمت هایی را پیدا کند که ویژه انسان های کامل است، و اراده حکیمانه الهی اصالتاً به کمال و سعادت انسان، تعلق گرفته است، اما از آنجا که این کمال و سعادت والا و ارجمند جز از راه عبادت و طاعت اختیاری حاصل نمی شود،نیاز به شناخت صحیح نسبت به کارهای خوب و بد و راه های شایسته و ناشایسته دارد و در صورتی انسان می تواند راه تکامل خویش را آزادانه و آگاهانه انتخاب کند که هم هدف و هم راه رسیدن به آن را بشناسد و از فراز و نشیب ها و پیچ و خم ها و لغزشگاه های آن آگاه باشد.
یکی از ابزار و وسائل لازم برای تحصیل چنین شناختی علم و دانش است، و از این طریق است که انسان می تواند به تعالیم آسمانی و آموزه های آن شناخت حاصل نموده و مسیر صحیح زندگی را در همه ابعاد وجودیش شناخته و بدان ها عمل نماید. چون عبادت و عمل فرع و مبتنی بر شناخت و معرفت است. بدون تردید اصل و اساس عمل علم و دانش است، زیرا عامل بدون علم و بصیرت، همانند کسی است که بر مسیر انحرافی حرکت کند، و سرعت مسیر جز انحراف و فاصله بیشتر از هدف نتیجه دیگری برای او نخواهد داشت، روی این اساس فضیلت و ارزش عبادت، مبتنی بر شناخت معبود و عبادت است.
فلذا امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود: بندگان آفریده نشدند مگر اینکه او (معبود) را بشناسند، وقتی او را شناختند او را عبادت و پرستش کنند، هنگامی که او را پرستش کردند، به واسطه پرستش او از پرستش غیر او بی نیاز می شوند.(۱)
از این رو در منابع روایی، روایات فراوانی از رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و ائمه اهل بیت ـ علیهم السلام ـ به چشم می خورد که با تمام صراحت، فضیلت و برتری عالم بر عابد و علم بر عبادت را اعلام می دارند، که به عنوان نمونه به برخی از آنها اشاره می شود:
۱. رسول اعظم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید: هر ساعتی که شخص عالم بر بستر خود تکیه نموده و درعلم خود نظر نماید، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است.(۲)
۲. رسول بزرگوار اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: حاضر شدن در مجلس عالم افضل برتر است از حاضر شدن نزد هزار جنازه، و از عیادت هزار مریض، و از قیام و نماز خواندن هزار شب، و از روزه هزار روز…. و از هزار حج غیر واجب… آیا نمی دانی که خداوند با علم، عبادت و اطاعت می شود، و خیر دنیا و آخرت با علم است.(۳)
۳. امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود: عالمی که از علم خود بهره برد (یعنی به علم خود عمل نماید) از عبادت هفتاد هزار عابد، افضل و برتر است.(۴)
۴. امیر مؤمنان علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: عالم بر عابد هفتاد درجه فضیلت و برتری دارد، که بین هر دو درجه به اندازه حرکت هفتاد سال اسب است، این فضیلت بدان جهت است که هنگامی که شیطان بدعتی را درمیان مردم می گذارد، عالم آن را می بیند و می داند و از آن نهی می کند،ولی عابد متوجه عبادت است و توجهی به آن ندارد و آن را نمی شناسد.(۵)
۵. رسول مکرم اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید: هر کسی که خانه خود را به منظور فرا گرفتن باب علم، ترک کند»، تا از آن بهره گرفته و به دیگران بیاموزد، خداوند به هر قدمی که بر می دارد، برای او عبادت هزار از نماز و روزه می نویسد، و ملائکه با بال های خود او را در بر می گیرد، پرندگان آسمان، و ماهیان دریا و جنبندگان خشکی بر او درود می فرستند… .(۶)
با توجه به این که در روایات زیادی به برتری و فضیلت علم و دانش بر عبادت، تصریح شده است، نباید این نکته را از نظر دور داشت که هر علم و دانشی از چنین ویژگی و اثری برخوردار نیست، زیرا در برخی از نیایش های نبی مکرم اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و سخنان امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ تعبیر علم نافع و غیر نافع به چشم می خورد. نظیر این که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: پروردگارا از دانشی که سود ندارد به تو پناه می برم.(۷) امیرمومنان علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: پارسایان گوش جان خود را به دانشی که بر ایشان سودمند است سپرده اند.(۸)
معیار تشخیص علم نافع از علم غیرنافع در بیان نورانی رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ و امیرمومنان علی ـ علیه السلام ـ چنین بیان شده است: علم همراه عمل است و عمل تابع و پیرو او است.(۹) امیر مومنان علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: علم قرین عمل است، علم عمل را به دنبال خود فرا می خواند، و اگر عمل بدان پاسخ مثبت داد و فرا خوان علم را اجابت کرد می ماند، وگرنه از صحنه جان آدمی کوچ می کند.(۱۰)
روشن است که با رحلت علم از صحیفه انسانی، جهل دامن گیر آدمی خواهد شد، از این رو است که امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: علم خود را به جهل، و یقین خود را به شک تبدیل نکنید، هنگامی که عالم شدید، به علم خود عمل کنید، و زمانی که یقین برای تان حاصل شد (بر اساس آن) اقدام کنید.(۱۱) زیرا بر اساس فرمایش رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ بعضی از علم ها جهل و نادانی است.(۱۲) و امیرمومنان علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: چه بسا عالمی که کشته جهل خویش است، و علمی که با او است برای او سودمند نیست.(۱۳)
در فرمایشات نورانی، رسول اکرم اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برخی از زیان و ضررهای علم غیر نافع که عمل و عبادت را به دنبال ندارد این گونه تبیین شده است: حضرت می فرماید: هر دانشی در روز رستاخیز بر صاحب خود وبال است، مگر آن کسی که علم و دانش خود را مقرون به عبادت و عمل نموده است.(۱۴)
و در خطاب به پسر مسعود فرمود: کسی که دانش بیاندوزد و به دانش خود عمل نکند، خداوند در روز قیامت او را نابینا محشور خواهد کرد. (۱۵) و نیز فرمود: عالم و علم و عمل در بهشت اند، هرگاه عالم به علم خود عمل نکند، علم و عمل در بهشت و جایگاه عالم آتش خواهد بود.(۱۶)
از مجموع روایات و جمع بین آنها این نتیجه به دست می آید که علم و دانش بهتر و برتر از عبادت و عمل است، منتهی نه هر علم و دانش، زیرا بعضی از علوم و دانش ها به فرموده رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ جهل و نادانی است و به فرمایش امیرمومنان علی ـ علیه السلام ـ نابوده کننده انسان است. بلکه تنها علم نافع و مفید، بهتر از عبادت و عمل است. لکن این برتری و فضیلت بدان معنا نیست که انسان به بهانه برتری دانش بر عبادت، به دانش اندوزی پرداخته و تمام همّ خویش را در این راه به کار گرفته و دست از عبادت و عمل برداشته و آن را در طاق نسیان و فراموشی گذارده و نسبت به آن بی اعتنا باشد.
زیرا از منظر پیشوایان دین و آموزه های دین مقدس اسلام، علم بدون عبادت و عبادت بدون علم، نه تنها ارزش و بهایی ندارند، بلکه به فرموده امیر المومنان علی ـ علیه السلام ـ : علم بدون عمل و عبادت، وبال است، و عمل و عبادت بدون علم گمراهی و ضلال است.(۱۷)
بنابراین دانشی نافع و مفید است که عمل و عبادت را به دنبال داشته باشد، و از آن سوی عمل و عبادتی کار ساز است که توأم با دانش باشد، زیرا علم و عبادت در گوهر سازنده انسان و به منزله دو بال نفس ناطقه وی اند، که به اندازه نیروی این دو بال در عوالم بی پایان پرواز می کند و سعادت حقیقی و کمال واقعی و نجات اخروی و مدینه فاضله انسانی جز با علم بایسته و عمل شایسته تشکیل نمی شود، عمل و عبادت عالمانه و علم همراه با عمل می توانند راه نجات را برای انسان باز نموده و او را سعادتمند نمایند.
______________
پاورقی:
۱. صدوق، محمد، علل الشرایع، نجف اشرف، منشورات المکتبه الحیدریه و مطبعتها، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۹.
۲. نمازی، علی، مستدرک سفینه البحار، قم، موسسه النشر الاسلامی، التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۳۵۴.
۳. نیشابوری، محمد بن فتال، روضه الواعظین، قم، منشورات شریف رضی، ص۱۲.
۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳۳.
۵. روضه الواعظین، همان، ص۱۲.
۶. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۷۷.
۷. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۸۳، ص۱۸.
۸. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، موسسه اسماعلیان للطباعه و النشر و التوزیع، ج۱۰، ص۱۴۱.
۹. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۴ق، ص۴۸۸.
۱۰. سفینه البحار، همان، ج۷، ص۴۳۳.
۱۱. میزان الحکمه، همان، ج۳، ص۲۰۸۹.
۱۲. محمدی ری شهری، محمد، العلم و الحکمه فی الکتاب و السنه، قم، انتشارات دارالحدیث، ص۴۴۶.
۱۳. میزان الحکمه، همان، ج۳، ص۲۰۹۴.
۱۴. العلم و الحکمه فی الکتاب و السنه، همان، ص۴۲۹. علم بهتر
۱۵. همان. علم بهتر
۱۶. همان. علم بهتر
۱۷. همان. علم بهتر
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
