منظور از ضعف نفس چیست؟ آیا نفی مراتبی دارد؟
منظور از ضعف نفس چیست؟ آیا نفی مراتبی دارد؟
نفس آدمی (حقیقت و روح و بعد مجرد) دارای شؤون و مراتبی است.
مراتب نفس
پایین ترین مرتبه آن، نفس اماره بالسوء است که مربوط به حالت نقص نفس و مرحله ای است که انسان از درون میل به کج روی و افراط و تفریط در امور زندگی و گرایش به بدی و شرور دارد و از خیر و حالت تعادل در انتخاب و گرایش منحرف می شود.
مرتبه دوم نفس – که مربوط به نفوس در حال کمال و خودساخته است – نفس لوامه می باشد.
نفس آدمی در این مرحله، بیشتر میل به خیر و نیکی و اعتدال دارد و چنانچه انسان احیاناً دچار انحراف، بدی و افراط و تفریط شود، از درون او را ملامت و سرزنش می کند تا دوباره او را به طرف اعتدال و خیر وادار نماید.
مرتبه سوم نفس (مرحله کمال نفس آدمی) نفس مطمئنه است.
انسان با رسیدن به نفس مطمئنه، کمال و سعادت و آرامش حقیقی زندگی خود را پیدا می کند و صاحب نفس راضیه و مرضیه می شود؛ یعنی، هم او از خدا راضی می گردد و هم حق تعالی از او رضایت دارد.
ضعف نفس چیست؟
از این بیان استفاده می شود که مرحله ضعف نفس، مربوط به نفس اماره است؛ زیرا در این مرتبه نفس آدمی، کاملاً مقهور غرایز، شهوات و هواهای نفسانی است و به صورت افسارگسیخته، خود را از حکم عقل و فطرت رها نموده است.
صاحب نفس اماره، امور زندگی خود را منطبق با حکم عقل سلیم و فطرت الهی انتخاب نمی کند؛ زیرا اراده او در مقابل خواسته های غریزی و هواهای نفسانی بسیار ضعیف است و در واقع حالت انفعالی دارد.
حالت قوت نفس هم مربوط به انسانی است که با تقویت عقل و فطرت در خویشتن و مبارزه با افراط و تفریط، نفس خود را از اسارت نفس اماره رهانیده و عنان اختیار امور زندگی و انتخاب خویش را به عقل خویش سپرده است و زندگی کاملاً معقول و مشروعی دارد.
این انسان، طالب کمال بوده و امید است با وصول به نفس مطمئنه، به نهایت کمال و سعادت نفس انسانی، بار یابد و حیات و عاقبت مطمئن و آرامی بیابد.
با توجه به مطالب گذشته، روشن می شود که وقتی در کتاب های اخلاقی سخن از مبارزه با نفس مطرح می شود، مراد مبارزه با حالت نقص و ضعف نفس در مقابل غرایز و افراط و تفریط در شهوات است (نه با خود نفس و کمالات آن).
مبارزه ای که نه تنها موجب ضعف بیشتر نفس نمی شود؛ بلکه برای تقویت و ایجاد تعادل و قدرت انتخاب صحیح ضرورت دارد.
هواهای نفسانی، در واقع خواسته های غیرعقلایی و برخاسته از حالت افراط و تفریط در غرایز و شهوات نفس است؛
خواسته هایی که موجبات نقص اراده و انتخاب در آدمی را فراهم کرده و اختیار زندگی را از دست او خارج می سازد.
_____________
برای آگاهی بیشتر ر.ک: ۱- فلسفه اخلاق، شهید مطهری ۲- فلسفه اخلاق، استاد مصباح یزدی
