نزول آیات ۱۷۶ و ۱۷۵ سوره اعراف، به ماجرای چه کسی اشاره دارد؟

درباره ی نزول این آیات، به خصوص در موضع این شخص، از چهار جهت بین مفسرین اختلاف است: شخصیت او کیست؟، در چه زمانی بوده است؟، چه آیاتی به او داده شده بود؟ و چگونه آن آیات از وی انسلاخ یافت؟

الف.)بعضی بر آنند که این مثل درباره ی یکی از علمای بنی اسرائیل به نام «بلعم بن باعورا» است. بلعام – بنابر نقل عهد عتیق در سفر اعداد، باب ۲۲ – امام شهر أریحا بود که در عصر حضرت موسی(ع) و فرعون می زیست.

وی اسم اعظم را می دانست و مستجاب الدعوه بود، سپس به فرعون متمایل شد و زمانی که فرعون برای تعقیب حضرت موسی(ع) و قوم او می رفت، از او خواست که حضرت موسی(ع) را نفرین کند. او سوار چهارپایی شد، اما حیوان از رفتن سرباز زد. وی حیوان را آن قدر زد تا کشته شد. خداوند اسم اعظم را از زبان او فسخ فرمود، (دکتر {Vمهدوی، یحیی: قصص قرآن مجید، ص ۸۸، چاپ دیبا، ۱۳۷۵ و علامه طباطبایی، محمدحسین: ترجمه المیزان، ج ۸، ص ۵۶) V}.

ب.) بعضی دیگر گفته اند که این آیات درباره ی امیّه بن ابی الصلت الثقفی، شاعر جاهلی متوفی پنج هجری، می باشد. شرح حال این شاعر در کتب مفسران و کتب ادبا آمده است، {V(آلوسی: تفسیر روح المعانی، ج ۹، ص ۱۱۲، بیروت، دار احیاء التراث و رازی: تفسیر کبیر، ج ۲، ص ۴۸۹ و ترجمه تفسیر المیزان، ج ۸، ص ۵۰۳) V}.

وی نخست به دلیل آگاهی از کتب آسمانی پیشین، در انتظار ظهور آخرین پیامبر بود؛ ولی کم کم به این فکر افتاد که ممکن است خودش باشد پیامبر؛ لذا با پیامبر اکرم(ص) بنای مخالفت گذاشت.

ج.)برخی گفته اند که این مثل درباره ی سبوس مردی از بنی اسرائیل نازل شده است. او در حماقت و جهالت مثل بود. نعمتی از خداوند به او رسید و او نتوانست از آن استفاده کند، {V(حکمت، علی اصغر: امثال قرآن، ص ۱۸۱، نشر بنیاد قرآن، چاپ دوم) V}.

د.)هم چنین گفته اند که مدلول آیه، مردی است موسوم به ابو عامر بن عمان الصیفی (پدر حنظله فسیل الملائکه) که از راهبان و ترسایان بود که رسول خدا(ص) به او لقب فاسق داده بود. داستان این مرد را طبرسی در مجمع البیان، ج ۴، ص ۳۹۵ نقل کرده است. در تفاسیر خاصّه، غالباً مورد نزول آیه را به نقل روایات ائمه(ع) همان بلعم بن باعورا دانسته اند، {V(فیض: تفسیر صافی، ج ۱، ص ۶۲۶، کتابفروشی اسلامیه و امثال قرآن، ص ۱۸۴) V}.

اینان نقل افرادی مانند امیه بن ابی صلت یا ابو عامر و مغیره بن شعبه را از باب تطبیق آیه بر مصداق دانسته اند. شاهد این قول، روایت امام باقر(ع) است که می فرماید: «این مثل بلعم، مثال هر کسی است که هوای خود را بر هدایت الهی مقدم می دارد.»، {V(ترجمه تفسیر المیزان، ج ۸، ص ۵۰۴ و ۵۰۵) V}.