تسامح و تساهل در دین یعنی چه؟

مدارا و آسانگیری در فرهنگ اسلام و سایر فرهنگ ها کم و بیش سابقه ای دیرینه دارند. تسامح و تساهلی که امروزه در غرب مطرح است با معنای اسلامی آن کاملاً متفاوت است. تساهل در معنای غربی آن ویژگی و روش سیاسی حکومتها برای رسیدن به اهداف میباشد، هرچند گاهی نیز به آن رنگ و بوی اخلاقی میدهند تا پذیرش آن آسانتر باشد. واژه تساهل در زبان عربی اندیشه سهل به معنای آسانگیری و چشمپوشی است که گاه بار معنایی منفی پیدا میکند و آن در جایی است که دقت، سختگیری و پشتکار لازم و جدی نداشته باشد. واژه تسامح از ریشه »سَمُحَ« به معنای بزرگواری، بلند نظری و بخشش است.

تسامح و تساهل در غرب ریشه در جریان اصلاح دین دارد. اگر به تاریخ مسیحیت بنگریم بخش عمدهای از این دین را شعائری تشکیل میدهد که به طور سخت گیرانه حاکم بر زندگی مردم بوده و این کار توسط اسقفها و کشیشان در میان مردم اروپا اجرا میشده است. با وجود این نگرش از دین، تفکری جدید که بر پایه انسان مداری بنا شده بود، توسط اومانیستها ارائه شد که هدف اصلی آنها جدایی دین و شعائر آن از زندگی مردم بود. از دلایل اصلی مخالفت اومانیستها با شعائر دین همانطور که ذکر شد

قوانین سخت گیرانه ای بود که از طرف کلیسا بر مردم اعمال میشد.

{P- مؤسسه فرهنگی اندیشه معاصر، تسامح آری یا نه (قم، نشر خرم، ۱۳۷۷)، ص ص ۲۳۴ – ۲۳۲٫ P}

سهلگیری و سختگیری در اسلام

دین مبین اسلام به عنوان آخرین و کاملترین دین الهی همچون دیگر ادیان الهی مقتضی تساهل در موارد و موضوعاتی خاص و نیز قاطعیت و عدم تساهل در موارد و موضوعات دیگر است. اسلام از سویی با شرک و بتپرستی و ترویج فساد شدیداً و قاطعانه برخورد میکند و هیچ تساهلی از خود نشان نمیدهد و از سوی دیگر درباره پذیرش اصل دین و شیوه اجرای احکام و قوانین سهلگیر است. سهلگیری و سماحت در اسلام در مقایسه با سایر ادیان بیشتر و متکاملتر است به گونهای که بسیاری از مستشرقین منصف به این مطلب اعتراف کردهاند. فانسان مونیته استاد ادبیات عرب و تاریخ اسلام در دانشگاه پاریس در این باره میگوید: »دین اسلام چون دین فطرت است بیشترین تسامح را نسبت به ادیان دیگر از خود نشان میدهد.«

تقسیم بندی آیات دال بر سهلگیری

الف) آیات مربوط به پذیرش اصل دین: »لا اکراه فی دین« (بقره ۶۵۲)

ب) آیات مربوط به سهلگیری در تشریع احکام: »یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر« (بقره ۱۸۵)؛ خداوند برای شما آسانی میخواهد و برای شما دشواری نمیخواهد.

ج) آیات مربوط به روابط مسلمانان با دیگر پیروان ادیان الهی: »و لا تزال تطلع علی خائنه منهم الا قلیلا منهم فاعف عنهم و اصفح ان الله یحب المحسنین« (مائده ۱۳)؛ و تو همواره بر خیانتی از آنان آگاه میشوی، مگر شمار اندکی از ایشان که خیانتکار نیستند؛ پس از آنان درگذر و چشم پوشی کن که خدا نیکوکاران را دوست میدارد.

د) آیات مربوطه به سهلگیری مسلمان نسبت به هم: »و لا تستوی الحسنه و لاالسیئه ادفع بالتی هی احسن فالذی بینک و بینه عداوه کانه ولی حمید« (فصلت ۳۴) ؛ و نیکی با بدی یکسان نیست. بدی را به آنچه خود بهتر است، دفع کن، آنگاه کسی که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی یکدل میگردد.

آیات دال بر حساسیت و سختگیری اسلام

الف) آیات مربوط به جهاد با کفار، مشرکان و منافقان: »محمد رسول الله و الذین معه اشداء علی الکفار و رحماء بینهم« (فتح۲۹) محمد(ص) پیامبر خدا و کسانی که پیرو او هستند بر کافران سختگیرند و بر مؤمنان اهل رحمت و شفقت.

ب) آیات مربوط به احکام، حدود و قصاص: »و لکم فی القصاص حیوه یا اولی الالباب« (بقره، ۱۷۹)؛ برای شما خردمندان در قصاص زندگی است، باشد که به تقوا گرایید.

ج) امر به معروف و نهی از منکر: »کنتم خیرُ امه اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله (آل عمران، ۱۱۰)؛ شما بهترین امت در میان مردم اید، زیرا امر به معروف و نهی از منکر میکنید و به خدا ایمان دارید.

{P – محمود فتحعلی، تازههای اندیشه (۷) تساهل و تسامح (قم: مؤسسه فرهنگی طه، ۱۳۷۸)، ص ۱۰۳ – ۶۶٫ P}

تفاوتهای تسامح و تساهل دینی و تسامح و تساهل لیبرالی غربی (تولرانس)

۱- در تسامح و تساهل دینی، محدودیت شرعی نهفته است و در واقع شریعت اسلامی خط قرمزهایی وجود دارد که باید در آنها توقف کرد. اما در تولرانس لیبرالی هرگز خط قرمزی وجود ندارد و شخص طبق اندیشه لیبرالیستی از امور دینی قداست زدایی کرده و به راحتی خود را در دامن مفاسد میاندازد.

۲- تولرانس لیبرالی با تکثرگرایی و پلورالیسم ارتباط تنگاتنگی دارد و حق و حقیقت را منحصر در دین واحد نمیداند بلکه همه ادیان و ایدئولوژیها بخشی از حق را دارند. لذا به هیچ یک از ادیان به دیده مطلق نمینگرد و همه مکاتب به صورت نسبی درجهای از حق را دارند. پس هیچ کدام حق محض نیستند و هیچ کدام باطل محض نمیشوند.

اما در تساهل دینی هرگز چنین نیست بلکه حق در هویتی کلی به نام دین حق منحصر شده و نمیتواند همه ایدئولوژیها را حق دانست زیرا دین از مبدأ الهی برخوردار است.

۳- تولرانس لیبرالی به نسبیت باورها و اعتقادات قائل است و در آن هیچ باور مطلقی مورد توجه و تأمل نمیباشد. اما در تساهل دینی حقیقت یک شاخص و معیار کلی دارد و آن حق است که باید بر طبق اندیشه دینی، حق را شناسایی کرده و بر طبق آن عمل کرد.

۴- تولرانس لیبرالی معرفت را در دایره حس میبیند. از این رو از رؤیت جهان معنی و حقیقت جهان غافل است. اندیشه بنیادی و روح کلی تمام تعالیم شریعت در اندیشه دینی تساهل و تسامح، اعتقاد قدسی، معنوی و الهی است که در قالب اندیشه توحیدی مطرح میشود. انسان در مجموعه هستی تکلیفی الهی و ارزشی بر عهده دارد و موجودی است که مکلف است و لذا در دایره تکلیف حرکت میکند.

{P – علی اکبر نوایی، »سماحت و سهولت یا تسامح و تساهل اسلامی«، اندیشه حوزه، سال ششم، شماره دوم (مهر و آبان ۱۳۷۹)، ص ۱۷۵ – ۱۷۲٫ P}

با توجه به آن چه گفته شد میتوان نتیجه گرفت که اولاً میان تساهل و عدم تساهل در معنای غربی با سهلگیری و سختگیری در اسلام تفاوت وجود دارد. ثانیاً، اسلام درباره اصل پذیرش دین و شکل انجام احکام خصوصاً احکام عبادی، سهلگیر است و نسبت به حق مداری و حق محوری و آنچه سعادت انسان را موجب میگردد، قاطع و سخت گیر. اسلام بزرگراهی است که حرکت در آن بسیار آسان و سریع صورت میگیرد، اما رعایت مقررات و ضوابط در آن بسیار جدی است.