تربیت کودکان بیش فعال
نکات تربیتی برای کودکان بیش فعال
بیشفعالی به حالتی دلالت میکند که در آن کودک به نحوی مفرط و بیش از اندازه فعال و پرجنب و جوش است. تحرک زیاد این کودکان نه تنها خود آنها را بلکه اطرافیان ، همکلاسها ، اولیای مدرسه را دچار مشکل میکند. از آن جایی که در میان درصد بالایی از معتادین و افرادی که ترک تحصیل کردهاند علایم بیش فعالی در کودکی قابل مشاهده است.
از طرفی کودکان بیش فعال در معرض خطر بالایی از اختلال سلوک ، شخصیت ضد اجتماعی و سوء مصرف مواد مخدر قرار دارند لذا آگاهی همگان بویژه والدین و معلمان در این حالات از اهمیت بسزایی برخوردار است. نقص در تمرکز یا اختلال بیشفعالی (ADHD) شرایطی را برای کودک ایجاد میکند که نتواند آرام و بدون حرکت بنشیند، رفتارش را کنترل کرده و توجه خود را به یک موضوع خاص معطوف کند.
شیوع بیش فعالی
از هر ۱۰۰ کودک ۵ کودک میتوانند مبتلا به ADHD باشند. پسران ۳ برابر بیش از دختران در معرض ابتلا قرار دارند. اغلب این مشکلات قبل از ۷ سالگی آغاز میشوند و ممکن است والدین تا وقتی که فرزندشان بزرگتر نشده متوجه مشکل او نگردند. پزشکان نمیدانند که چه چیزی باعث بروز ADHD میگردد ولی مطالعات بر روی مغز انسانها را به فهم علل اجتماعی ADHD نزدیکتر کرده است.
پزشکان معتقدند افراد مبتلا به ADHD فاقد میزان کافی از مواد شیمیایی خاص به نام میانجیهای عصبی در مغز هستند. این مواد شیمیایی به مغز در کنترل کردن رفتار کمک میکند. والدین و آموزگاران باعث ایجاد ADHD در کودک نمیشوند ، بلکه آنها میتوانند در فعالیتهای کودک به وی کمک کنند.
علایم ADHD
مشکل در توجه
فعالیت بیش از اندازه (بیشفعالی)
انجام عمل قبل از فکر کردن به آن (حرکات تکانشی)
انواع بیشفعالی :
نوع بیدقت و بدون توجه
در این نوع در فرد نمی تواند روی تکلیفی که به او میدهند و یا یک فعالیت خاص تمرکز داشته باشد. اکثر کودکان دچار ADHD در دقت و توجه کردن دچار مشکل هستند. این دسته از افراد غالبا:
توجه زیادی به جزئیات ندارند.
بر بازیها و کارهای مدرسه نمیتوانند تمرکز داشته باشند.
کارهای مدرسه و فعالیتهای روزانه خود را در منزل تا آخر دنبال نمیکنند و آنها را به پایان نمیرسانند.
نمیتوانند یک وظیفه یا تکلیف را تمام و کمال انجام دهند.
اسباب بازیها ، کتابها و وسایلشان را اغلب گم میکنند.
نوع تکانشی – بیشفعالی
در این نوع از اختلال فرد بسیار فعال است. و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار میکند. فعالیت بیش از حد معمول ، قابل مشاهدهترین مشخصه اختلال ADHD است. کودک بیشفعال همیشه در حال انجام کاری میباشد. ممکن است سطح بیشفعالی با افزایش سن کاهش یابد. این کودکان قبلا از این که راجع به عملی فکر کنند آن را انجام میدهند.
برای مثال این کودکان ممکن است بطور ناگهانی وسط خیابان شروع به دویدن کنند و از یک سمت به سمت دیگر خیابان بدون نگاه کردن حرکت کنند و یا این که از درخت بلندی شروع به بالا رفتن کنند. ممکن است آن ها موقعیتهای خطرناک شگفت زده شوند. گاهی هم هیچ ایده و فکری برای خارج شدن از این وضعیت ندارند. غالبا ، فعالیتهای تکانشی و بیشفعالی با هم همواره هستند. مشخصه کودکانی که این اختلال را با هم دارند بدین گونه است:
بیقراری و ناآرامی
دویدن مداوم از سویی به سوی دیگر و یا بالا رفتن از چیزی
پایین آمدن از صندلی وقتی که اجازه این کار را ندارند.
عدم توانایی در بیسر و صدا بازی کردن
بیش از حد صحبت کردن
پاسخدادن ناگهانی و بدون فکر به پرسشی که هنوز تمام نشده است.
عدم توانایی در صبر کردن برای نوبت خود
بدون اجازه وسط بازی دیگران پریدن
وسط صحبت دیگران پریدن
نوع ترکیبی
در این نوع اختلال فرد بسیار فعال است و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار مینماید. کودکان با این نوع اختلال نشانههایی از هر دو نوع قبل را که متذکر شویم دارا هستند. آنها در توجهکردن، بیشفعال بودن و کنترل تکانشهای خود دچار مشکل هستند. البته گاهی تمام کودکان بیتوجه هستند و یا اینکه بیش از حد فعالیت میکنند و حرکات تکانشی دارند.
اما در کودکان دچار ADHD این حرکات همیشگی هستند نه استثنایی این رفتارها برای کودک در خانه ، مدرسه و با دوستان مشکلات حقیقی ایجاد میکنند در نتیجه اکثر کودکان دچار این اختلال ، احساس افسردگی ، اضطراب و عدم اطمینان به خود را دارند. این احساسات جزء نشانههای ADHD محسوب نمیشوند و در اثر مشکلات مکرر در خانه و مدرسه در کودک ایجاد میشوند.
چطور میتوان فهمید کودکی مبتلا به ADHD است؟
وقتی علایم ADHD در کودکی مشاهده شود باید توسط یک متخصص ماهر مورد ارزیابی قرار گیرد. این فرد میتواند از کارکنان مدرسه باشد و یا این که در مطب خصوصی مشغول بکار باشد. تنها راه حصول اطمینان ، ارزیابی کامل توسط متخصص میباشد.
نباید نظر دیگران را دال بر این که کودکی ADHD است به آسانی پذیرفت.
این نکته حائز اهمیت است که کودک همراه با ADHD ناتواناییهای دیگران را نیز دارد.
درمان
درمان سریع برای ADHD وجود ندارد اما علایم آن قابل کنترل هستند. والدین و آموزگاران باید به نکات زیر توجه داشته باشند.
در مورد این اختلال اطلاعات بیشتری کسب کنند.
برنامه تعلیم و تربیتی خاصی را متناسب با نیازهای کودک ایجاد و طرحریزی نمایند.
ایجاد طرح دارو درمانی ، درصورتی که والدین و پزشک احساس کنند که کودک به دارو درمانی نیاز دارد.
نکات تربیتی برای کودکان بیش فعال :
۱. نکتههایی برای کمک به تمرکز و سازماندهی کودک بیش فعال
روال ثابتی را دنبال کنید: باید برای هر موضوعی، زمان و مکانی را مشخص کنید تا کودک بیش فعال بداند از او چه توقعاتی دارند و آن انتظارات را برآورده کند. آداب ساده و قابل پیشبینیای را برای غذاخوردن، تکالیف مدرسه، بازیکردن و به رختخواب رفتن تعیین کنید. به فرزندتان بگویید پیش از رفتن به رختخواب، لباسهایش را برای صبح روز بعد آماده کند و حتماً همهی وسایلی را که باید به مدرسه ببرد، در مکانی مخصوص و بهصورت آماده برای او قرار دهید.
از ساعت و زمانسنج استفاده کنید: در همهی قسمتهای خانه ساعت بگذارید و ساعتی بزرگ را نیز در اتاق خواب کودک قرار دهید. برای کارهایی که باید انجام دهد، زمان کافی در نظر بگیرید. برای تکالیف خانه یا زمانِ گذر از فعالیتی به فعالیت دیگر، مثل زمان بین تمامکردن وقت بازی و آمادهشدن برای خواب، از زمانسنج استفاده کنید.
برنامهی زمانبندی کودک را ساده کنید: کمکردن زمانهای بیکاری خوب است؛ ولی ممکن است کودک بیش فعالی که مجبور است فعالیتهای بسیار زیادی را پس از مدرسه انجام دهد، نگرانتر شود. بنابراین، باید براساس تواناییهای فردی کودک و تواناییهای لازم برای انجام آن وظایف، کارهای کودک، پس از مدرسه را کمتر کرد.
مکان آرامی را فراهم کنید: حتماً برای کودک فضای آرام و مخصوصی را فراهم کنید که متعلق به خودش باشد. ایوان یا اتاقخواب هم خوب است، البته اگر این مکانها، همان مکانهایی نباشد که کودک در زمان استراحت نیز به آنجا میرود.
تا حد امکان، منظم و سازمانیافته باشید: خانهتان را به شکلی سازمانیافته درآورید. فرزندتان حتماً باید بداند که هرچیز در جایِ خودش قرار دارد. تا حد ممکن خود شما باید الگوی نظم و ترتیب باشید.
۲. با سرگرم نگهداشتن کودک از مشکلات جلوگیری کنید
زمان بیکاری برای کودک بیش فعال ممکن است موجب بدتر شدن وضعیت او و هرجومرج در خانه شود. باید کودک بیش فعال را مشغول و سرگرم نگه دارید و درعینحال، آنقدر به او کار محول نکنید که باعث خستگیاش شود.فرزندتان را در کلاسهای ورزشی، هنری یا موسیقی ثبتنام کنید. کارهای سادهای را در خانه به او محول کنید تا زمانش را پر کند. این کارها ممکن است کمککردن در آشپزی، انجام بازیهای فکری مانند شطرنج با خواهر و برادر یا نقاشی کشیدن باشد. برای پرکردن وقت کودک، بیش از حد روی تلویزیون یا بازیهای رایانهای تکیه نکنید. متأسفانه تلویزیون و بازیهای رایانهای ماهیت خشنی دارند و ممکن است موجب بدتر شدن وضعیت کودک بیش فعال شما شود.
۳. انتظارات و قوانین را واضح بیان کنید
باید قوانین ثابتی وجود داشته باشد که کودکان بیش فعال بتوانند آنها را درک و اجرا کنند. قوانین رفتاری در خانواده را ساده و واضح بیان کنید. قوانین را روی کاغذی بنویسید و آن را در جایی، مقابل دید کودک قرار دهید. کودکان بیش فعال به سیستمهای سازمانیافتهی تشویق و تنبیه، خیلی خوب واکنش نشان میدهند و این باعث کاهش نشانههای بیش فعالی در آنها میشود. حتماً باید به آنها توضیح دهید که در صورت اطاعت از قوانین یا اجرا نکردن آنها، چه اتفاقی میافتد. به سیستمی که ایجاد کردهاید، پایبند باشید.
۴.تقویت مثبت و تحسین را دست کم نگیرید
تحسین برای کودکان بیش فعال بسیار مهم است؛ زیرا معمولاً آنها به ندرت تحسین میشوند. این کودکان بهخاطر رفتارهایشان بسیار انتقاد میشوند؛ ولی تقویت مثبت به ندرت دربارهی آنها اتفاق میافتد.لبخند، نگاه مثبت یا پاداشهای دیگری از جانب والدین، توجه، تمرکز و کنترل انگیزههای ناگهانی را در کودک بیش فعال افزایش میدهد. والدین باید بیشتر از همه، بر تحسین رفتارهای مناسب و انجام کارها تمرکز کنند و تا حد ممکن برای رفتارهای نادرست یا درست انجام ندادنِ وظایف، واکنش منفی کمتری به او نشان دهند. به کودک بیش فعال برای انجام کارهای کوچکی که انجام آنها را برای کودکانِ دیگر بدیهی میدانند، پاداش بدهند.
۵. استفاده از تشویق و تنبیه برای کودکان بیش فعال
تشویق :
باید به این کودکان برای تشویق بهجای اسباببازی یا خوراکی، امتیاز دهند یا آنها را تحسین کنند یا امکان برخی از فعالیتها را برایشان فراهم کنند.
مرتب پاداشها را تغییر دهند؛ چون یکنواختی امور کودکان بیش فعال را دلزده میکند.
والدین جدولی بکشند و در آن به رفتارهای خوب کودک امتیاز یا ستاره بدهند تا موفقیتهای فرزندشان بهصورت تصویری به او یادآوری شود.
پاداش فوری بهتر از وعدهی پاداش در آینده نتیجه میدهد؛ ولی پاداشهای کوچکی که منتهی به پاداشی بزرگ میشود نیز مؤثر است.
والدین همیشه به قولهایی که دادهاند، عمل کنند.
تنبیه :
تنبیهها از قبل باید اعلام شده باشد و بلافاصله پس از انجام رفتار اشتباه، اجرا شود.
به شکل آزمایشی زمانهای استراحت و امتیاز دادن را بهعنوان تنبیه در نظر بگیرید.
از قرار گرفتن کودک در موقعیتها و محیطهایی که موجب سرزدن رفتارهای اشتباه از او میشود، جلوگیری کنید.
وقتی رفتار اشتباهی از فرزندتان سر میزند، از خودتان بپرسید او چه کاری را میتوانست بهجای آن رفتار اشتباه انجام دهد و سپس از او بخواهید آن کار را انجام دهد.
همیشه به تنبیههایی که تعیین کردهاید، پایبند باشید و عمل کنید.
۶. فعالیت فیزیکی به کودکان بیش فعال کمک میکند
کودکان بیش فعال اغلب انرژی زیادی دارند. انجام ورزشها و فعالیتهای فیزیکی به آنها کمک میکند تا انرژیشان را به شکلی سالم تخلیه کنند و توجه خود را بر حرکتها و مهارتهای خاصی متمرکز کنند.
فعالیت فیزیکی مزایای فراوانی دارد: موجب افزایش تمرکز میشود، افسردگی و اضطراب را کاهش میدهد و موجب رشد مغز میشود. مهم ترین نکته دربارهی کودکان بیش فعال این است که ورزشکردن موجب خواب بهتر میشود و خواب بهتر نیز نشانههای بیش فعالی را کاهش میدهد.
والدین ورزشی را انتخاب کنند که کودک از آن لذت میبرد و با تواناییهای او مطابقت دارد. برای مثال، ورزشهایی که در آن کودک باید مدت زیادی بدون حرکت باشد، برای کودکان دچار اختلال در توجه و تمرکز مناسب نیست. ورزشهای انفرادی یا تیمی مانند بسکتبال که تحرک زیادی دارد، گزینهی بهتری است. برای کودکان بیش فعال آموزش هنرهای رزمی، تکواندو و یوگا نیز مفید است؛ زیرا این ورزشها علاوه بر قدرتمندترکردن بدن، کنترل ذهنی آنها را نیز افزایش میدهد.
۷.خواب مناسب و کافی نیز کمک میکند
خواب ناکافی موجب کاهش توجه و تمرکز در همهی افراد میشود؛ ولی تأثیر آن دربارهی کودکان بیش فعال بسیار بدتر و شدیدتر است. این کودکان باید دست کم بهاندازهی همسالان خود بخوابند؛ ولی معمولاً به اندازهی کافی نمیخوابند. مشکلات آنها در توجه و تمرکز، ممکن است منجر به تحریک بیش از حد و مشکل در به خواب رفتن شود. وقت خواب ثابت و زودهنگام، روش مناسب و مفیدی برای مقابله با این مسئله است؛ ولی آن را بهطور کامل حل نمیکند.
برای اینکه کودکان بیش فعال خواب خوبی داشته باشند، باید زمان تماشای تلویزیون را کمتر کنند و کافئین را از برنامه غذایی خود حذف نمایند. یک ساعت یا بیشتر، قبل از وقت خواب، زمان اضافهای را برای کاهش میزان فعالیت اختصاص دهند. والدین در این زمان، فعالیتهای آرامتری مانند نقاشی، مطالعه یا بازیهای آرام را برای کودک در نظر بگیرند. حتماً دقایقی از روز را به درآغوشگرفتن و نوازشکردن فرزندشان اختصاص دهند. این کار، حس محبت و امنیت را ایجاد میکند و موجب ایجاد آرامش در کودک میشود.
در اتاق کودک، از اسطوخودوس یا رایحههای دیگر استفاده کنند. این رایحهها به آرامکردن کودک، کمک بسیاری میکند.
هنگام خواب رفتن کودک، از نوارهای آرامش بخش (مانند صدای طبیعت و موسیقیهای آرامش بخش)، استفاده کنند. رادیو را روی موجهای ایستا تنظیم کنند یا از صدای فن برقی در حالِ کارکردن استفاده نمایند.
۸. فرزندتان را به طبیعت ببرید
تحقیقات نشان میدهد که گذراندن زمان در طبیعت برای کودکان بیش فعال بسیار مفید است. وقتی این کودکان در پارکی پر از چمن و درخت بازی میکنند، نشانههای بیش فعالی در آنها کاهش مییابد. بازی کردن در طبیعت برای آنها بسیار بهتر از بازی کردن در زمینِ بازی بتنی است.
۹ .کمک کنید تا تغذیه سالم داشته باشند
کنترل و اصلاح نوع غذا، زمان غذا خوردن و میزان غذا به کاهش نشانههای بیش فعالی کمک میکند.
غذای تازه، منظمبودن زمان غذاخوردن و دوریکردن از غذاهایی مانند فستفودها برای همه کودکان مفید است؛ ولی این اصول درباره کودکان بیش فعال بیشتر صدق میکند؛ زیرا تکانشگری و حواسپرتی این کودکان منجر به نخوردن غذا، بینظمی در زمان غذا خوردن و پرخوری میشود.
۱۰. مصرف وعدههای غذایی کوچک به فرزند شما کمک میکند
معمولاً کودکان بیش فعال بهطور منظم غذا نمیخورند. بدون دخالت والدین ممکن است که این کودکان ساعتها چیزی نخورند و پس از آن، به خوردن هر چیزی که در اطرافشان پیدا میکنند، روی بیاورند. این الگوی غذایی تأثیر ویرانگری بر سلامت جسمی و روحی کودک میگذارد.
با برنامهریزی وعدههای غذایی منظم یا تنقلات برای فرزندتان که فاصله بین آنها نباید بیشتر از سه ساعت باشد، از عادتهای غذایی ناسالم جلوگیری کنید و به کاهش نشانههای بیش فعالی در وی کمک کنید. کودکان بیش فعال از نظر جسمی به دریافت منظم مواد غذایی سالم نیاز دارند و از نظر روحی نیز زمانهای وعدههای غذایی، وقت مناسبی برای استراحت و همینطور روالی برنامهریزی شده در روز است.
۱۱. در خانه از غذاهای فاقد ارزش غذایی استفاده نکنید
وقتی میخواهید بیرون از خانه غذا بخورید، غذاهای چرب و شیرین را از برنامه خود خارج کنید.
تبلیغات تلویزیونی مواد غذایی بیارزش را تماشا نکنید.
هر روز به فرزندتان مکمل غذایی حاوی ویتامین و مواد معدنی بدهید.
۱۲. دوستیابی و اجتماعیشدن را به کودک خود آموزش بدهید
بیشتر کودکان بیش فعال در تعاملات ساده اجتماعی، تعامل با دوستان و همکلاسیهای خود مشکل دارند. آنها ممکن است نشانههای اجتماعی را درست درک نکنند، بیش از حد صحبت کنند، مدام حرف دیگران را قطع کنند یا به افرادی پرخاشگر یا «بسیار احساساتی» تبدیل شوند. نداشتن بلوغ عاطفی نسبی در این کودکان باعث میشود که در میان همسالان خود پذیرفته نشوند و آزار و اذیت شوند.
۱۳. کمک به ارتقای مهارتهای ارتباطی در کودک بیش فعال
البته بسیاری از کودکان بیش فعال باهوش و خلاق هستند و درنهایت خود آنها متوجه میشوند که چگونه با دیگران کنار بیایند و افرادی را که برای دوستی مناسب نیستند، شناسایی میکنند. علاوه بر این، ممکن است ویژگیهای شخصیتیای که موجب عصبانیشدن والدین و معلمان میشود، برای همسالان آنها خندهدار و جذاب باشد.
با فرزندتان با ملایمت و در عین حال صادقانه درباره چالشها و اینکه چگونه باید خود را تغییر دهد، صحبت کنید.
حالتهای مختلف موقعیتهای اجتماعی را با کودک خود بازی کنید. نقشها را با یکدیگر عوض کنید و سعی نمایید این بازی برای او سرگرمکننده باشد.
در انتخاب همبازی برای کودکتان دقت کنید و کسانی را انتخاب نمایید که با او همزبان هستند و از مهارتهایِ فیزیکی برخوردارند.
در ابتدا، هر بار فقط یکی دو کودک را انتخاب کنید و وقتی با یکدیگر بازی میکنند، آنها را از نزدیک تماشا کنید.
بههیچوجه زدن، هُلدادن و فریادکشیدن در خانه یا حیاط را تحمل نکنید.
برای بازی کودک، زمان و فضای کافی فراهم کنید و به رفتارهای خوب او در حین بازی پاداش دهید.
راهنماییهایی برای والدین
وقتی که فرزندتان کارش را خوب انجام میدهد به اول پاداش دهید. در فرزند خود توانایی ایجاد کنید و نیز با او در مورد استعدادهایش صحبت کنید و او را به بکارگیری تواناییهایش تشویق و ترغیب کنید.
با فرزند خود کاملا واضح و روشن صحبت کنید. برای این کار با پشتکار ، مصر و مثبت باشید و خواستههای خود را کاملا برای فرزند خود روشن سازید. به فرزند خود بگویید چه کارهایی را باید انجام دهد نه این که فقط ، آنچه را نباید انجام دهد به او گوشزد کنید.
شیوههایی را برای کنترل رفتار فرزند خود یاد بگیرید این برنامهها عبارتند از: ایجاد جدول برای فعالیتهای فرزندتان ، داشتن برنامه برای پاداش ، نادیده گرفتن رفتارهای نامطلوب ، پیامدهای عادی و غیر طبیعی نتایج و پیامدهای منطقی.
با مدرسه فرزندتان تماس داشته باشید و برنامه تعلیم و تربیت خاص نیازهای فرزندتان را برای او تنظیم کنید. هر دوی شما (والدین و معلم) بایستی نمونهای از این برنامه را داشته باشید.
با معلم در تماس باشید و به او بگویید فرزند شما در خانه چه عملکردی دارد و از او بپرسید که در مدرسه چه میکند و آنها را حمایت کنید.
راهنماییهایی برای آموزگاران
باید بدانید که چه موارد خاصی برای دانش آموزان دشوار هستند. برای مثال ممکن است که دانش آموز ADHD در شروع یک کار دچار مشکل باشد در حالی که دانش آموزان دیگر در پایاندادن به یک عمل و شروع عمل بعدی شکل داشته باشند. بنابراین هر یک از این دانش آموزان نیاز به کمکهای متفاوتی دارند.
به دانش آموزان نشان دهید چگونه از کتاب تکلیف و برنامههای روزانه استفاده کنند. همچنین مهارتها و روشهای یادگیری را به آنها آموزش دهید و آنها را به شکل منظم تقویت (پاداش) کنید.
به دانش آموزان در فعالیتهای بدنیشان کمک کنید. برای مثال به آنها اجازه دهید تا کاری را ایستاده پای تخته سیاه انجام دهند. در بین برنامهها به آنها استراحت دهید.
با والدین و دانش آموزان هر دو با هم برای نو آوری و اجرای یک برنامه تعلیم و تربیتی متناسب بمنظور نیل به نیازهای دانش آموزان به فعالیت و همکاری بپردازید.
انتظارات بالا از دانش آموزان داشته باشید اما سعی کنید راههای جدیدی را برای انجام کارها امتحان کنید صبور باشید و شانس دانش آموزان را برای کسب موفقیت بالا ببرید