ترس از کجا نشأت می گیرد؟
ترس از کجا نشأت می گیرد؟
چگونگی تأثیر محیط و وراثت در رفتار آدمی، یکی از مباحث مهم روان شناسی می باشد و این سؤال که آیا رفتار آدمی تحت تأثیر عوامل درونی و وراثتی شکل می گیرد و یا این که تحت تأثیر عوامل محیطی و بیرونی است مجادلات و بحث های زیادی را شکل داده است.(۱) در گذشته دو دیدگاه افراطی در مورد نقش عوامل زیستی و محیطی در رشد، وجود داشته است. دیدگاه اول مربوط به بیولوژیست های افراطی بوده که جنبه های زیستی و ژنتیکی را سرنوشت ساز و تعیین کننده می دانستند. در برابر آن، دیدگاه رفتار گرایی قرار داشته که بر نقش محیط و یادگیری، تأکید بیش از حد می کرده است. رفتار گرایان تصور می کردند عوامل ژنتیک و زیستی نمی توانند بر سر راهی که عوامل محیطی برای رشد تعیین می کند، هیچ گونه مانعی ایجاد نماید.(۲)
یکی از رفتارهای هیجانی انسان، ترس است که همین سؤال در مورد آن تکرار می شود. آیا ترس از عوامل درونی نشأت می گیرد و یا این که یادگیری و عوامل بیرونی در شکل گیری آن نقش دارد و یا این که قسم سومی در کار است؟ قبل از پاسخ به این سؤال لازم است ترس را تعریف کرده ونقش آن را در زندگی انسان بررسی کنیم:
تعریف
احساسی در انسان که در مقابل یک شی خطرناک به وجود می آید و در انسان حالت احتیاط، اجتناب و گریز ایجاد می کند و از وی در برابر خطرها حمایت می کند.(۳)
ماهیت
یک رفتار اجتنابی است که در آن آدمی به سوی مقصدی امن می گریزد و سعی دارد خود را از صحنه و موضوعی معین وترس آور دور کند. ترس مکانیسمی دفاعی است که در انسان احساس رمندگی به وجود می آورد و زمینه را برای سلامت و امنیت آدمی فراهم می سازد.
بر خلاف تصور عامه مردم که ترس را پدیده مذموم قلمداد می کنند، بسیاری از ترس های انسان جنبه سازگارانه داشته و باعث می شود تا فرد در دام وضعیت های خطرناک گرفتار نشود. در برخی مواردترس برای حفظ کودک لازم و مفید می باشد. گاه ترس می تواند به فرد کمک کند تا پاسخ های جدیدی یاد بگیرد. به عنوان مثال ترس از اتومبیل، طریقه عبور صحیح از خیابان را به فرد می آموزد.(۴) طبق این مطالب می توان گفت ترس منطقی و معقول نه تنها منفی نیست بلکه لازمه زندگی انسان است و بدون آن زندگی انسان مختل و فلج می شود.
بروز و ظهورترس
بروز و ظهورترس در افراد به صورت های مختلف است و ما تجلیات آن را در وضعیت ظاهری بدن، در وضع سخن گفتن، عواطف و حالات خود می بینیم.(۵)
همان طور که در بالا به آن اشاره شد، بین روان شناسان در مورد عوامل شکل گیری رفتار انسان بحث های جدی و عمیقی مطرح شده است، برخی از آنان عوامل محیطی را عامل شکل گیری رفتار انسان می دانند و برخی دیگر عوامل زیستی و درونی را عامل بروز رفتار در انسان قلمداد می کنند.
امّا واقعیت چیز دیگری است و امروزه هیچ یک از این دو نظریه طرفدار چندانی ندارد. اکثر دیدگاه های جدید روان شناسی تعامل دو عامل زیستی و محیطی را در شکل گیری رفتار انسان مؤثر می دانند، بنابراین در شکل یگری رفتار انسان از جمله ترس، هم عوامل محیطی تأثیر گذار است و هم عوامل وراثتی و زیستی. در ضمن طبق دیدگاه های اخیر در روان شناسی، اراده انسان نیز در رفتارهای او تأثیر گذار است و انسان می تواند با قدرت اراده خود بر عوامل زیستی و محیطی غلبه کند.
بررسی عوامل شکل گیری ترس در انسان:
۱. ریشه های فطری:
آفریدگار بشر در او میل به زندگی و تداوم حیات را قرار دارد. انسان ها حتی آنان که در شرائط دشوار حیات قرار دارند می خواهند زنده بمانند و در حد توان بر میزان عمر و مدت حیات خود بیفزایند انسان به دلیل میل به تداوم زندگی خواستار حفظ و مراقبت خود از عوامل خطر و دور داشتن خویش از علل و عواملی است که به نظر او عامل مرگ و فنای او به حساب می آید. پس او می ترسد وترس او ناشی از صیانت ذات است.(۶)
۲. علل زیستی ـ جسمانی:
گاهی ترس دارای ریشه زیستی ـ جسمانی است، او می ترسد بدان دلیل که عامل ترس را امری درد آور و ناراحت کننده می شناسد. کودکی را گربه گاز می گیرد و او دیگر از گربه می ترسد، کودک از گربه به دلیل ترس از درد می هراسد.(۷)
۳. عامل ذهنی:
در مواردی ترس ریشه در ذهنیت افراد دارد، حتی در برخی از آن دارای صورت مرضی می شود و ریشه در تخیل و اعصاب دارد از نظر روان شناسان این گونه ترس ها زائیده خیالات و تصورات است مثل ترس از مرده، قبرستان، تارکی و… .(۸)
۴. عامل عاطفی:
برخی ازترس ها ریشه عاطفی دارد به عنوان مثال:
کودکان حسود از شدت حسادت ممکن است دچار ترس گردند.
کودکان کمرو، ترس از آبرو ریزی دارند و برای صیانت از آبرو از مواجهه با اموری خاص می ترسند.
وابستگی زیاد به پدر، مادر، معلم و پرستار، سبب ترس کودک در صورت جدایی از اوست.
توقعات شدید والدین از کودک و عدم توان بر آورده کردن آن توسط طفل گاهی سبب ترس در مواجهه با موضوع می شود.
طرد کودک از خود و احساس محرومیت سبب بروز و تقویت ترس است.(۹)
۵. عامل روانی:
ترس ها در مواردی ریشه روانی دارد و در این زمینه ترسهای زیادی قابل ذکر است ترس از گناه و جرم، ترس از تحقیر شدن در جمع، ترس از انتقام و حساب رسی های الهی و… از جمله آن می باشد.
۶. عامل فرهنگ:
در مواردی ترس ریشه در فرهنگ یک ملت دارد و طرز فکرها و تلقی ها در آن زمینه کار ساز است و یا عوامل فرهنگی در آن اثر گذار است.
۷. تقلید:
تقلید از واکنش های عاطفی نسبت به موقعیت های خاص را، می توان از عوامل ترس نامید. کودک رفتار و پاسخ های عاطفی دیگران نسبت به موقعیت های گوناگون مشاهده و سپس آن را تقلید می کند . روان شناسان بر این اعتقاد هستند که عواطف از یک شخص به شخص دیگر سرایت می کند. مثلا کودکی به علت بد رفتاری احتمالا از واکنش های رفتاری معلم عصبانی است، به زودی بر دیگر دوستانش تأثیر می گذارد و آنان نیز به گونه ای از رفتار معلم عصبانی خواهند شد.(۱۰)
۸. شرطی شدن:
در نتیجه شرطی شدن واکنش های عاطفی در فرد به وجود می آید. در بسیاری از موارد و موقعیت های عادی زندگی، افرادی را می یابیم که نسبت به موقعیت های خاصی با ترس شرطی شده اند مانند ترس کودک از واکسن، زمانی که والدین کودک را برای تزریق واکسن به درمانگاه می برند، تزریق واکسن همراه با درد است، همراه شدن واکسن با یک محرک ناخوشایند موجب می شود که کودک از واکسن و درمانگاه بترسد.(۱۱)
بدیهی است عوامل ترس در موارد بالا خلاصه نمی شود و شما می توانید برای کسب اطلاعات بیشتر به کتبی که در زیر معرفی می شود مراجعه کنید.
پاورقی:
۱. مصباح، علی و دیگران، روان شناسی رشد با نگرشی به منابع اسلامی، تهران، سمت، ج۱، ص۲۲۷.
۲. همان، ص۱۰۰.
۳. دادستان، پریرخ، روان شناسی مرضی تحولی از کودکی تا بزرگسالی، تهران، سمت، ج۱، ص۶۱.
۴. مجله پیام زن، ترس در کودکان و نوجوانان، شماره ۱۳۳، فروردین، ۱۳۸۲ش، ص۴۱.
۵. قائمی، علی، مسأله ترس و اضطراب کودکان، تهران، انتشارات امیری، ص۲۳.
۶. همان، ص۶۴.
۷. همان.
۸. همان.
۹. همان، ص۶۶.
۱۰. همان.
۱۱. نوابی نژاد، شکوه، رفتارهای بهنجار و ناهنجار کودکان و نوجوانان و راه های پیشگیری و درمان و نابهنجاری ها، تهران، انتنشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران، ص۸۷۶.
تفاوت ترس با هراس
منبع: نرم افزار پاسخ – مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
